“Nëse vriteni, nëse kjo ndodh, çfarë mesazhi do t’i lini pas popullit rus?”
Kjo është pyetja e parë që iu drejtua Alexei Navalny-t nga regjisori kanadez Daniel Roher në dokumentarin fitues të Oskarit të vitit 2022, Navalny sipas BBC.
“Hajde Daniel, jo,” përgjigjet Navalny duke buzëqeshur.
“Në asnjë mënyrë. Është sikur po bëni një film për rastin e vdekjes sime.”
Këto fjalë tani kanë marrë një kuptim të ri me lajmin se aktivisti politik 47-vjeçar rus vdiq të premten në një burg të Rrethit Arktik.
Autoritetet ruse të burgut thanë se kritiku i Kremlinit ishte ndier keq pas një shëtitjeje. Ekipi i Navalny thotë se trupi i tij po mbahet qëllimisht nga autoritetet ruse në mënyrë që ata të mund të “mbulojnë gjurmët”.
Pavarësisht nga rreziqet e qarta me të cilat përballej Navalny në Rusi, Roher i tha BBC-së se ishte ende në tronditje të plotë kur dëgjoi lajmin për vdekjen e mikut të tij.
“Në këtë moment që ne po pushtojmë tani – kjo re trishtimi dhe pikëllimi nga e cila jam goditur – është tronditëse për mua“, tha zoti Roher për BBC.
“Unë u trondita kur dëgjova lajmin, pavarësisht se kushdo që e shikon filmin nuk duhet të tronditet, nuk duhet të jetë aq e papritur”.
Roher përshkroi se si lindi miqësia e tij me Navalny gjatë projektit filmik.
“Unë mendoj se respekti ynë i ndërsjellë për njëri-tjetrin ishte i bazuar në një sens të përbashkët humori – ai është një njeri shumë gazmor i pëlqente të qeshte. Brenda rreth 10 sekondave nga takimi ai po tallej me mua dhe po bënte shaka”, tha Roher.
Dokumentari u realizua, pasi Navalny dhe ekipi i tij zbuluan një komplot për ta helmuar atë me agjent nervor vdekjeprurës Novichok.
Në gusht 2020, ai u rrëzua gjatë një fluturimi mbi Siberi dhe u dërgua me urgjencë në spital në Omsk, një ulje emergjente që i shpëtoi jetën. Zyrtarët rusë përfundimisht e lejuan atë të transportohej me avion në Berlin për trajtim.
Qeveria gjermane zbuloi se testet e kryera nga ushtria gjetën “prova të qarta të një agjenti kimik të luftës nervore të grupit Novichok”.
Kremlini mohoi çdo përfshirje dhe hodhi poshtë gjetjen e Novichok. Shumë ishin skeptikë, duke përfshirë edhe vetë Navalny, i cili filloi hetimin e tij me një ekip gazetarësh.
Në një skenë të jashtëzakonshme në film, Navalny mashtron një agjent të FSB-së duke pranuar përmes telefonit se arma kimike ishte hedhur në të brendshmet e Navalny-t në një hotel në Tomsk.
Agjenti, Konstantin Kudryavtsev, tha se nëse avioni nuk do të bënte një ulje emergjente, Navalny do të kishte vdekur. Fati i agjentit nuk dihej
“Ne të gjithë ishim të habitur”, tha Shane Boris, një prej producentëve në film.
“Kur ekipi filloi atë intervistë, nuk mendoj se askush priste që thirrjet të jepnin ndonjë rezultat të tillë.”
Filmi ndjek Navalny teksa shërohet nga helmimi dhe kalon kohë me familjen e tij. Ai dokumenton kthimin e tij në Rusi, ku ai arrestohet në momentin e mbërritjes.
Ai nuk do të ecte më i lirë.
Roher thotë se ai dhe Navalny u bënë të afërt gjatë dy muajve të xhirimeve, por tema nënkuptonte se nuk ishte gjithçka e thjeshtë.
“Kishte momente që ishin mjaft të tensionuara, ku më duhej t’i bëja gjëra të pakëndshme. Edhe pyetja e parë në film … kjo është një linjë shumë e pakëndshme pyetjesh, por unë jam këtu para së gjithash për të bërë një film,” tha ai.
Z. Roher tha se ai dhe Navalny shkëmbyen letra pasi u burgos pasi u kthye në Rusi.
“Jam shumë i kënaqur që i kam deri më sot. I vendosa në zyrën time dhe do t’i ruaj përgjithmonë”, tha ai.
Vdekja e Navalny-t është një fije që kalon në të gjithë filmin.
Në një skenë, mes intervistave, një nga ekipi i Navalny-t e pyet nëse po irritohet nga pyetjet për të kaluarën e tij.
Navalny thotë se nuk është, por shton: “Vetëm se e kuptoj se ai po i filmon të gjitha për filmin që do të publikojë nëse më godasin”.
Në realitet, filmi u publikua para vdekjes së tij dhe fitoi një vlerësim të gjerë ndërkombëtar. The Guardian tha se ishte “një nga gjërat më befasuese që do të dëshmoni ndonjëherë”, ndërsa Times e quajti atë “pa dyshim një nga dokumentarët më emocionues që do të publikohej këtë, apo çdo vit”.
Shumë tani po e shikojnë filmin me një këndvështrim të ri.
“Alexei, nëse të arrestojnë dhe të hedhin në burg, ose të ndodhë e paimagjinueshme dhe të vritesh, çfarë mesazhi lë pas për popullin rus? Z. Roher pyet në skenën e fundit.
Navalny përgjigjet shkurt në anglisht, përpara se drejtori t’i sugjerojë që t’i rikthehet gjuhës së tij amtare.
Ai përfundon në rusisht: “Ne nuk e kuptojmë se sa të fortë jemi në të vërtetë. E vetmja gjë e nevojshme për triumfin e së keqes është që njerëzit e mirë të mos bëjnë asgjë.
“Pra, mos jini joaktiv,” thotë ai, përpara se t’i japë një vështrim të kamerës.
Roher thotë se realizimi i filmit ka ndryshuar jetën e tij.
“Ka pasur një ndikim kaq të thellë tek unë si qenie njerëzore,” tha ai.
“Kur mendoj për jetën e tij, do të më kujtojë se pa marrë parasysh se çfarë situate ju sjell jeta … nëse keni mendjelehtësi dhe nuk e humbni humanitetin tuaj – vazhdoni të qeshni, vazhdoni të shkruani mesazhet e gruas tuaj për ditën e Shën Valentinit – gjithçka do të jetë më mirë.
“Gjithçka nuk do të jetë në rregull për Alexein siç e dimë, por jeta e tij është një mjeshtër në guxim dhe qëndrueshmëri, dhe dritë në errësirë.”
