Gjithkush ka aftësinë për sjellje të mirë dhe të keqe, të ndikuar nga rrethanat dhe karakteristikat individuale. Ndonjëherë, njerëzit bëjnë gabime ose vendime të gabuara pa synuar dëmtimin.
Le të zhytemi në thellësitë e sjelljes njerëzore për të eksploruar këtë mister dhe për të gjetur arsyet e ndërlikuara përse njerëzit e mirë ndonjëherë bëjnë zgjedhje të këqija. Duke zbuluar këto kompleksitete, mund të fitojmë një kuptim më të thellë të gjendjes njerëzore dhe të nxisim ndjeshmërinë ndaj atyre që e gjejnë veten të kapur në rrjetën e veprimeve të tyre.
Njerëzit e mirë mund të bëjnë gjëra të këqija për shkak të faktorëve të ndryshëm si presionet e situatës, paragjykimet personale ose gabimet etike. Psikologët besojnë se faktorët e situatës, si presioni i bashkëmoshatarëve ose stresi, mund të tejkalojnë besimet morale. Për më tepër, paragjykimet njohëse mund të shtrembërojnë gjykimin, duke çuar në veprime joetike. Kuptimi i këtyre kompleksiteteve na ndihmon të kuptojmë se edhe njerëzit e mirë mund të lëkunden, duke theksuar rëndësinë e vetëdijes dhe vendimmarrjes etike. Duke hetuar kompleksitetin e sjelljes njerëzore, këtu janë disa nga faktorët më të rëndësishëm që i shtyjnë individët në thelb të mirë të përfshihen në veprime moralisht të dyshimta:
1.Fuqia e ndikimeve të situatës
Sjellja njerëzore ndikohet thellësisht nga situatat dhe kontekstet në të cilat gjenden individët. Shpesh, individët mund të veprojnë në mënyra që bien ndesh me vlerat e tyre të brendshme morale për shkak të presioneve të situatës. Faktorët e mëposhtëm hedhin dritë mbi pse dhe kur njerëzit bëjnë gjëra të këqija:
a.Konformiteti dhe Dinamika e Grupit – Njerëzit janë krijesa shoqërore dhe nevoja për t’u përkitur dhe përshtatur mund të jetë një forcë bindëse. Nën ndikimin e një grupi, edhe individët më të virtytshëm mund t’i nënshtrohen konformitetit, duke i shtyrë ata të përfshihen në veprime që përndryshe do t’i konsideronin joetike. Eksperimentet e famshme të Milgramit dhe studimet e konformitetit të Asch tregojnë se si njerëzit e zakonshëm mund të ndikohen nga ndikimi i figurave të autoritetit dhe presionit shoqëror.
b.Përhapja e Përgjegjësisë – Në situata të caktuara, individët mund të ndihen më pak të përgjegjshëm për veprimet e tyre kur besojnë se të tjerët ndajnë përgjegjësinë. Kjo përhapje e përgjegjësisë mund të zvogëlojë busullën e tyre morale personale dhe t’i shtyjë ata të marrin pjesë në sjellje që nuk do të përfshinin kurrë kur veprojnë në mënyrë autonome. Efekti i rastit, i vërejtur në emergjenca ose kriza, tregon se sa njerëzit e mirë mund të dështojnë të ndërhyjnë kur i perceptojnë të tjerët si të aftë për të ndihmuar. Kjo është një nga përgjigjet e pyetjes – pse njerëzit e mirë bëjnë gjëra të këqija?
2.Paragjykimet njohëse dhe arsyetimi moral
Mendja njerëzore është e ndjeshme ndaj paragjykimeve njohëse, të cilat mund të shtrembërojnë vendimmarrjen morale. Kuptimi i këtyre paragjykimeve ndihmon për të hedhur dritë mbi arsyen pse njerëzit në dukje të mirë mund të bëjnë zgjedhje moralisht të dyshimta:
a.Paragjykimi i konfirmimit – Paragjykimi i konfirmimit është tendenca për të kërkuar, interpretuar dhe mbajtur mend informacione që përputhen me besimet ose pritjet para-ekzistuese. Kur përballen me vendime etike, individët mund të përpunojnë në mënyrë selektive informacionin që mbështet rezultatin e tyre të dëshiruar, duke i shtyrë ata të justifikojnë veprimet që mund të bien ndesh me parimet e tyre morale.
b.Shkëputja morale – Shkëputja morale është një mekanizëm psikologjik që lejon individët të distancohen nga implikimet etike të veprimeve të tyre. Duke dehumanizuar viktimat, duke minimizuar përgjegjësinë personale ose duke ia ngarkuar fajin faktorëve të jashtëm, individët mund të shfajësojnë veten nga faji dhe të përfshihen në sjellje që bien ndesh me busullën e tyre të lindur morale.
3.Ndikimi i Faktorëve Mjedisor
Mjediset në të cilat gjenden individët mund të ndikojnë ndjeshëm në sjelljen e tyre dhe në proceset e vendimmarrjes etike. Merrni parasysh faktorët e mëposhtëm:
a.Privimi dhe mungesa – Kur individët përballen me privim, mungesë ose rrethana të pafavorshme, gjerësia e brezit të tyre njohës mund të komprometohet. Mendësia e mungesës mund t’i shtyjë njerëzit t’i japin përparësi nevojave të menjëhershme mbi konsideratat morale afatgjata. Kjo mund të ndikojë që ata të bëjnë zgjedhje që mund të jenë të dëmshme për veten dhe të tjerët. Kjo është kur njerëzit bëjnë gjëra të këqija.
b.Strukturat e autoritetit dhe pushtetit – Prania e strukturave hierarkike të pushtetit mund të çojë në abuzime me autoritetin. Njerëzit e mirë të vendosur në pozita të pushtetit mund t’i nënshtrohen tundimeve dhe privilegjeve që vijnë me të, duke i shtyrë ata të përfshihen në sjellje joetike. Eksperimenti i Burgut të Stanfordit shërben si një kujtesë e qartë se si individët mund të transformohen nga rolet e tyre brenda një strukture pushteti.
4.Relativizmi dhe justifikimi etik
Koncepti i relativizmit etik pranon se gjykimet morale mund të ndryshojnë në kultura, shoqëri ose individë të ndryshëm. Kur ballafaqohen me korniza morale konfliktuale, individët mund të racionalizojnë veprimet e tyre për t’u lidhur me normat e tyre personale ose kulturore:
a.Kushtëzimi kulturor – Pra, pse njerëzit e mirë bëjnë gjëra të këqija? Normat kulturore dhe shoqërore luajnë një rol të rëndësishëm në formësimin e sjelljes individuale. Njerëzit shpesh adoptojnë vlerat dhe besimet e komuniteteve të tyre, edhe nëse ato vlera bien ndesh me parimet morale universale. Ky kushtëzimi kulturor mund t’i shtyjë njerëzit e mirë të justifikojnë veprimet që konsiderohen të pranueshme brenda kontekstit të tyre kulturor, por mund të konsiderohen joetike nga të tjerët.
b.Racionalizimi dhe Vetëjustifikimi – Njerëzit kanë një aftësi të jashtëzakonshme për të racionalizuar veprimet e tyre për të mbajtur një imazh pozitiv për veten. Njerëzit e mirë mund të përdorin paragjykime egoiste dhe disonancë njohëse për të pajtuar sjelljen e tyre me vetë-perceptimin e tyre, duke i lejuar ata të vazhdojnë të angazhohen në veprime që ata e dinë se janë moralisht të dyshimta.
Kompleksiteti i sjelljes njerëzore bën që t’i përgjigjeni pyetjes “Pse njerëzit e mirë bëjnë gjëra të këqija?” larg nga e thjeshta. Është thelbësore të pranohet se vendimmarrja morale ndikohet nga një mori faktorësh, duke përfshirë presionet e situatës, paragjykimet njohëse, ndikimet mjedisore dhe kushtëzimin kulturor. Duke i kuptuar këto ndërlikime, ne mund të kultivojmë ndjeshmëri dhe dhembshuri ndaj individëve që e gjejnë veten të ngatërruar në dilema morale. Le të nxisim një shoqëri që inkurajon vetë-reflektim kritik, ndjeshmëri dhe rritje etike, duke fuqizuar njerëzit e mirë për të bërë zgjedhje që përputhen me mirësinë e tyre të qenësishme.
