Kam kërkuar gjithmonë një poezi të paqartë, kam kërkuar gjithmonë një poezi që nuk është klishetike, një poezi që të të shkasë nga duart si ajo copa e dherit te oborri i vjetër i shtëpisë së gjyshërve. Ky dheri aq i pisët dhe i shkrifët as dhe nuk krahasohet me pamjen magjepsëse të trëndafilëve aty afër. Trëndafili në shi është pamje që vetëm një film i mirë mund tja kalojë. Ose filmi mund ta shprehë. Ose filmi e ka shprehur tashmë. Ose filmi e ka shprehur tashmë me qindra herë.
Filmi, kinemaja, siç dhe i thonë kur bëhet mirë, kur gatuhet mirë, ka aftësinë magjepsëse të ngurosë, popo, të ngurosë. Të kalkojë një ndërgjegje në ekran, ti japë formë artistike dhe nepërmjet saj të edukojë ndërgjegje të tjera. Filmi ka të mirën që dhe nuk belbëzon, nuk ngec, ngec vetëm kur duam ne, po ishim aq pasionantë sa ti shohim dhe njëherë filmat e mirë në shtëpi dhe rehat.
Të njëjtën gjë bën dhe poezia e Gentjan Çoçolit. E habitshme. Nuk është një poezi tradicionale, kjo mirëkuptohet. Nuk është poezi për hatër të poezisë. Art për hatër të artit. Nuk është as manieriste. Kujdeset që ta mikpresë lexuesin. Por jo çdo lloj lexuesi. Nuk është fjala për një lexues të rafinuar me një gotë verë të bardhë para. Përkundrazi. Është fjala për njeriun e thjeshtë, por që nuk ëshë i thjeshtë nga varfëria po nga fisnikëria. Dhe pa u bërë asnjëherë bajat. Pa u prishur asnjëherë.
Ndoshta do të donim të gjithë të shkruanim si Poe, Eliot, Baudelaire, Pound. Autori duket se nuk do. Jo se nuk i respekton por e respekton veten tepër shumë për këtë, respekton zërin e tij unik dhe autentik dhe ka lirinë ta ndjekë. Ç’është kjo liri për ta ndjekur? Asgjë tjetër sesa erudicioni dhe tradita.
Në fakt poezia e Çoçolit është një poezi tradicionale pikërisht sepse ka hedhur një traditë të tërë pas krahësh. Nuk është një poezi e himnit dhe as një poezi romantike. Po të isha i guximshëm do thoja se është një poezi e paklasifikueshme, një veçanti kjo e të gjithë brezit të tij. Të gjithë në dukje romantikë, por kur i afrohesh më shumë tekstit, ndjen aromën e komikes, tragjikomikes, impresionizmit por impresionizmit të hollë ama, jo atij bajat me bukurinë e alpeve shqiptare.
A mund të thuhet se poezia e Çoçolit është politike? Padyshim që e guximshme është, dhe e guximshme shumë. Nga nënteksti, jo nga ndonjë gjë tjetër. Poeti është dhe shakator sa dhe shpues. Poezi e Çoçolit është një zbulim më vete dhe prandaj ajo duhet të ribotohet. Ta gjesh është një udhëtim. Ta ruash në bibliotekë, ta lexosh më shumë se njëherë me ëndje është privilegj.
Nuk do të themi në këtë tregim që në dorë keni shpirtin e autorit. Përkundrazi, inversi është i vërtetë. Ndonjëherë autori duket i pashpirt me banalitetin, ndonjëherë do donim që ai të mos godiste aq shumë, dhe nepërmjet poezisë madje! Por e bën, dhe ne, me një kënqësi fajtore ndihemi mirë që e bën.
Të tregohemi pak të kujdesshëm se mos na shket këmba, ai asnjëherë nuk ja “këput”, në kuptimin që merr kot, në kuptimin që fyen apo e ka shënjestrën e qartë. Autori nuk qëllon kuturu dhe kjo është veçantia e tij. Tema e madhe nuk është për të, rrallëherë për të mos thënë kurrherë nuk është politik. Në fund të fundit, për një poet politikja është shumë pak interesante. Poundi bënte përjashtim. Migjeni ishte një rast i ngjashëm. Poeti është më rehat kur studion liminalitetet e qenies njerëzore, skajet e saj, të vetmuarit, të vobektit, gratë e përdala, pijanecët, drogaxhinjtë. Poeti as nuk i inkurajon sjellje të tilla dhe as i përtall, për të, ato vijnë natyrshëm në fjalë.
Të mësojmë të lajmë këmbët para se të hyjmë në shtëpinë e tij, në gjuhë, ky është synimi i këtij shkrimi. Dhe shtëpia është shumë interesante. Gjuha e përdorur është e thjeshtë por sa vështirësi dhe mundime kërkon e thjeshta, nuk mund ta dimë, nuk besoj që shkon deri në vuajtje megjithatë, le të mos bëhemi patetikë.
Ky është dhe rreziku, por gjersa po mendojmë bashkë, në krah me autorin jemi dhe disi të mbrojtur. Nuk biem në sy shumë që duam ti japim merita të fshehta, merita që poezia shqipe nuk e dinte se i kishte. Është ky eksperiment, kjo lojë me fjalën që nuk është bërë më parë, kjo lojë të cilën nuk e kupton çdokush, por, në të njëjtën kohë, nuk ka arsye të mos ta kuptojë çdokush. Le tja lëmë psikologëve këtë çështje të madhe.
Poezia nuk është psikologjike dhe nuk është as poezi jazz, për tu interpretuar teatralisht para një publiku në një dhomë gjysëm të errët e shoqëruar nga një kitarrist me flokë të gjatë me mjekër goatee ndërkohë që banakieri barkaluc me jelek të zi tek shpëlan një gotë pyet dy goca bionde në prag martese se çfarë do pinë, njëra nga ato i hedh syte te telefoni. Tjetra, ajo që i ka flokët me fije dhe për pasojë jo plotësisht biondë është më e ekzaltur për këtë dalje legjendare.
Sa shpejt që kalon koha me poezinë e Gentit. Më ka ndodhur me shumë pak autorë kjo gjë. Imagjinoni përjetësinë që duhet për Emile Zola, jo se është i keq, por thjesht është shumë i interesuar për punët e njerëzve. Ose Shën Agustinin, që është shumë i interesuar për punët e perëndisë. Sytë nuk e dinë që ne i përdorim për të parë thoshte Bergsoni. Përveç mesazhit të parë, te kjo thënie na intereson nënteksti. Sa e mërzitshme është të përdorësh diçka vetëm për një gjë. Pse të mos e përdorim fjalën dhe për të informuar për një botë që nuk ekziston, jo vetëm për të rrëfyer, por për të rrëfyer të parrëfyeshmen, të parrëfyeshmen në tre prizme, atë që shkon në skaj të komikes teksa të kujtohet ai muhabeti në vdekën e dikujt, muhabeti i sjellshëm madje, dhe e parrëfyeshmja në spektakolarizimin e intimes dhe e parrëfyeshmja, ajo që nuk mund të vijë dot në fjalë. Poeti Çoçoli përdor mirë kujtesën, kujtesën kolektive. Ka shumë gjëra të cilave mund tju jepet një kuptim i ri, ka shumë gjëra që kur futen në raport me multiplicitetin krijojnë kontrapunkt pafund, krijojnë situatë, dhe kjo është shumë e vështirë për ta bërë me shkrim.
“Idiotët!”. Kështu mbyllet libri i dytë i triologjisë “Rrugët e Lirisë” nga Jean-Paul Sartre. “Pezull” titullohet libri. Është dhe në shqip. Me përkthim nga Diana Çuli. Botuar te Fan Noli. Në të ndërtohet një situatë e tillë. Personazhet po kremtojnë arritjen e armëpushimit me gjermanët në luftën e dytë botërore (me gjermanët e luftës së dytë botërore nuk kishte bir nëne të arrinte armëpushim) dhe liderët britaniko-francezë mendojnë se vërtet ja dolën. Dhe ja ku na del personazhi që bëhet kësaj here mjeti për zërin e shkrimtarit dhe deklamon në fund, po në fund fare, të librit, “Idiotët!”.
Sartre ishte fenomenolog, nuk ishte poet, megjithatë ai dinte shumë mirë si ti fliste lexuesit, si ta bënte qesharake një luftë absurde dhe këtu hyjmë në terren të magjisë, në terren të gjuhës që thërret në ndihmë motrën e saj muzikën për të pastruar rrëmujën që ka bërë bota jashtë. Po. Bota jashtë librit bën rrëmujë kur bëhet fjalë për libra të tillë si “Dheu njerëzor”.
Revista “Aleph”, kur doli, ishte një ngjarje për kulturën shqiptare, e ftohur me realitetin sa dhe ngacmuese e një kulture që për disa mund të ishte më mirë e vdekur. Jo se Shqipëria nuk kishte kulturë, përkundrazi, Shqipëria po bënte të pamundurën, nepërmjet kushteve politike të prodhonte kulturë të re. Kishte sigurisht shkrimtarë, ndër to dhe të mëdhenj në letërsinë botërore, ndër to dhe që do hyjnë në histori dhe pikërisht për këtë ishte shumë më e rëndësishme të kishte dhe të tjerë, të tregohej që kishte të tjerë, në mënyrë që puna e stërmundimshme e të parëve të mos shkonte në hiç. Nuk mund të presim nga një njeri të bëjë gjithçka. Ky dhe ishte një nga gabimet e komunizmit, diktatura.
Ndoshta do ishte më mirë në këtë shkrim të përmendnim emra. Por secili nga ato mund të meritonte shkrim më vete, dhe sigurisht e meriton një shkrim më vete.
“Kurrë më parë krijesë nuk ka vënë thembër mbi atë pëllëmbë dheu”, thotë poeti te “Dheu njerëzor”. Ky në fakt nuk është një koncept i virgjinitetit që na vjen këtu, dikush mund të thotë që koncepti nuk mund të vijë përmes figurës, ndërsa unë do pyesja, po ku është figura këtu? Në fakt është një koncept i strehës. I qerthullit të mbyllur, i një vendi ku nuk mund të hysh dhe një vendi ku as nuk mund të depërtohet dot. Ndoshta një Olimp mitologjik, ndoshta një ferr për vdekatarët, më shumë i afrohet ferrit.
Unë jam nga ato njerëz që besoj se për poetët shumë pak njerëz janë tashmë në ferr, mos qoftë veç djalli me veten e tij, jo se për poetët shumëçka është e lejueshme por se për poetët ferri është më interesant për zotin i papopulluar me të tjerë shpirtra, është më interesant si një vend ku mund të prehet, të kalojë një të dielë të mërzitshme, por kërcënimi për ferrin është si anekdota e të dënuarit me vdekje që i falet jeta në momentin e fundit. Zoti nuk loz me zare, zoti e di mirë çfarë bën, është thjesht shumë i kujdesshëm dhe për ritmin e kohës. Të gjithë përshtegtojnë te e mira, vetë e mira është rreziku i fundit që paraqet e keqja.
“Ditëve ngre sytë lart, të mbushesh me qiell.”
Ka një lloj lehtësie në ngritjen e njeriut te e bukura, te poezia. Por kjo e bukur nuk duhet parë si fenomen kitsch, si kutitë me çokollata në ditën e Shën Valentinit. Duhet parë si një arratisje, një arratisje nga shëmtia morale dhe estetike, në të njëjtën kohë. Mendoj se ky është meraku më i madh që kanë poetët. E shëmtuar mund të jetë dhe disiplina, dhe është kjo ajo që poetëve ju mungon më shumë.
“Mbi det pllakëza kripe, josh e ngjiz vetmia, mbi atë syprinë të dlirë, mban ditar thellësia”
Të ndalemi ca këtu, nuk bëjmë gabim. Është e rëndësishme të vihet në dukje relata që ka autori me muzikën, me konsonancën e tingujve, atë që është më efemerja ndër arte dhe më e paprekshmja për njeriun. Atë që është njëherit shkas i harbimit dhe njëherit lutje ndaj perëndisë. Poeti këtu është treguar i kursyer në fjalë, ka përdorur një lidhëz me një shkronjë, ku mund të përdorte më shumë. Pse? Sepse do që ti lërë mendimit, konceptit vend në fjalë, vetmisë.
Në fakt ndër artistë vetmia nuk është një fenomen i rrallë, dhe po të tregohemi të ndershëm, nuk është as një fenomen i luftuar me ngulje. Krijuesi është vetëm gjithmonë, kjo është një ide e ngulmët që ka mbijetuar, dhe jo pa arsye. Shpeshherë njerëz, dhe unë ndër to e gjejnë veten duke parë në hapësirë teksa bisedojnë me njerëz të tjerë. Kjo nuk do të thotë aspak se nuk ka një ndjenjë dashurie ndaj personit tjetër, as ndaj tjetrit, ndoshta do të thotë se më mirë do të ishe duke lexuar një libër sesa duke bërë një bisedë. Kjo është një natyrë pak murgjërore e shkrimtarëve, por aspak pa dimensionin e saj moralist, dhe kjo është shumë e bukur.
Nietzsche e theksonte që puna në art është shumë e nevojshme, puna është thelbësore, pyetja ka qenë gjithmonë, më mirë talenti, kur ai është me « T » të madhe apo puna. Kur nuk mund ti kesh të dyja sigurisht.
« Me sforcon e parë, shpina merr trajtën e duhur, dhe çdo muskul ia lëshon energjinë aksit të trupit, në zgjatim të një a njëmijë mollëzave të tjera që dot s’e prekën, shfaqet disku, që siç është i bardhë, s’di do matë, qartësinë e lartësisë apo pashmërinë e thellësisë. »
Këtu vihet re sërish preferenca e poetit për zanoret. Edhe aty ku duket se ka një temë historike, edhe aty ku duket se poeti sheh një rezonancë të vetes me dikë tjetër, pra, duke na siguruar në njëfarë mënyre që nuk është vetëm. Nuk e di pse këtu më mbizotëron e bardha, do i thosha një miku nëse do i shihnim të ekspozuara poezitë e Çoçolit në një galeri, nëse ato poezi do ishin piktura.
“Peisazhet që mbaronin der kalendarit të gardheve, i qepeshin atyre mureve brenda si letra muresh, e ndaj pra, vetë shtëpia bëhej vetiu peisazh i vetvetes.”
Nuk biem në dashuri me kuzhinierin, biem në dashuri me ushqimin. Në të njëjtën mënyrë sesi ne duam që ato që gatuajnë ushqimin tonë të preferuar duhet ti duam dhe poetët.
“Kaq pranë ndodhte gjuha, por nuk kish të shkruhej”
Këtu ai lëvron pamundësinë, lëvron humanizmin e një pamundësie. Thonë qe Esenini shkruante dhe me gjak në telajo. Kemi të bëjmë me pamundëisnë e shprehjes, dhe dhimbën që pason këtë pamundësi. Sigurisht nuk kemi të bëjmë me poetë të vuajtur dhe as me figurën e artistit të torturuar. Flasim për figurën e poetit që është i sigurt me vetveten, që e respekton veten, edhe ku aty mundësia e fjalës së bukur nuk ja lejon. Çfarë bën poeti atëherë? Kjo është pyetja e filozofëve. Atëherë ai kopjon saktë historinë. Ti heqim kapelën kopjacëve të mirë, thotë Umberto Eco. Nuk ka rëndësi fort informacioni sesa mënyra se si e përdor atë.
« Sytë mbi ekranin oqeanik që panë lisbonasit, beteja e Austerlicit: në vakt dreke, kur drita mjaltet e të rri mbi tryezë, të bukës krah për krah me gotën e ujit, frutin, verën, ara panë atë që ndodh qindra kilometra larg, të qartë, të çuditshme, gjigande, tmerrin e betejës në mirazh. Në atë kujtesë bote që u shfaq pak sekonda si ekran zhvendosës përçikas me buzë ballkonesh, me trumba vazo lulesh, çatira, krahë e parzme njerëzorë. Dhe diku një gjindje shtëpie që drekon në tarracë ; një ushtar i plagosur, në hekë, zhurritur për ujë, rrëzë një shkurreje, kthen sytë, kah familjarët pa frymë me pirunet shtrënguar si për mbrojtjen e fundit, nderet ngadalë prej pamjes si nga një prag dritareje, e u thotë zë-shuar, zë-eshkë : Ç’keni për drekë ? Të pija desha. »
Poeti flet këtu për një ngjarje historike që nuk e ka përjetuar vetë por njëherësh rrëfen dhe magjinë e gojëdhënës, rrëfen atë që besohet se panë, dhe më shumë se një njeri, rrëfen faktin se e gjithë bota mund të shërbejë si pasqyrë e madhe, ose, po ta zgjasim metaforën, si një letër gjigande me vaj. Ndoshta lajmi erdhi vonë, ndosht lajmi nuk erdhi hiç, rëndësi ka ndjesia, ajo që mund ti jepet dikujt por dhe një populli prej, jo të ardhmes, por të tashmes. Kjo është edhe çfarë e bën kurioze poezinë. Të shprehë të pabesueshme, me një mënyrë lakonike, të respektueshme e mbi të gjitha të kthjellët.
Nuk kemi të bëjmë me një simpozium, as me një lojë të kujtesës, tashmë e tashmja ka rëndësi, ajo që është surreal. Të mos keqkuptohemi, Gentian Çoçoli nuk është poet surrealist, far from it.
Ai bën me fjalë atë që dashnorët duan të bëjnë me njëri tjetrin. E nxjerr cullak, në thjeshtësinë e saj më mizore. Në minimalizmin e saj më konkret. Pa lajle lule ai ka një saktësi pothuaj matematike. Po, thuaj de ! Nuk është aq e vështirë.
« Çikore herbari : Shtëpia – një grusht gurë – kallet e humb në vete nga pesha e foljes jam »
Ka një përgjegjësi te poezia. Ka një përgjegjësi fjala e shkruar. Le të themi që nuk është përgjegjësi politike. Po nuk mund të mjaftohemi thjesht me këtë, as nuk do mjaftohemi. Nuk është një përgjegjësi as ndaj universalëve të mëdhenj. Është një përgjegjësi ndaj subjektit, dhe, pak më tutje, subjektit të lirë veprues. Subjektit moral, por dhe subjektit melankolik. Atij subjekti që teologët e quajnë të rrezikshëm dhe muzikantët revel in it.
“Mbëltajat baltës, presin tash a vonë t’u ndrijë fati – kujtesës, ndaj, i jepet rasti”
Do çmendeshim po të mos harronim, ky është konkluzioni i të gjithë lexuesve, të gjithë bibliofilëve, të gjithë atyre që jepen mish e shpirt ndaj dijes, ndaj librit. Sa herë jemi kthyer nga rruga për një anekdotë, nga rruga e shkrimit dhe nga rruga prej vërteti. Nga rruga për një ngjarje. Ky është absurdi i njeriut. Ai mund ta bëjë ngjarjen vetë dhe gjithsesi kërkon një mik, kërkon një tjetër, kërkon të dijë që nuk është i pari që e ka bërë. Kërkon të vetësigurohet. Ndonjëherë mendoj se ekzistenca e tjetrit është vetëm një ngushëllim për unin. Një garanci fallco që ne nuk e heqim dot pa « vrarë babain ». Le ti japim dhe pak tis analitik çështjes.
Në fakt, Gentiani e ka vrarë babain, por nuk ishte shqiptar. “Luftën” e vërtetë e kishte me poezinë e madhe evropiane, me poezinë amerikane, me poezinë dekadente, me poezinë patriotike, me poezinë politike. E kuptoj shumë mirë se çdonjëri nga këto cilësime fare mirë mund të jetë i diskutueshëm dhe armiqësor në vetvete. Ne shumë shpesh harrojmë se cilësorët e mëdhenj janë zhdukur pas luftës së dytë botërore. Harrojmë se meta-temat e mëdha janë shteruar, por jo vetëm janë shteruar, por dhe kanë rrezikuar jetë njerëzish duke u kthyer kështu në kriminale.
“E sjell në mend atë zgjua të ftohtë, fillikat, pa jetë: si psh fjala shkrolë harruar fjalorit”
Çfarë vërejmë këtu? Një humanizëm të qartë. Një mirëkujdes, një mirëkujtes’ për bukurinë e fjalës së shkruar. Një përkëdhelje ndaj saj. Dhe një miqësi për atë që na trashëgohet, një miqësi dhe me kujtimin që mund të kemi nga një fjalë e caktuar, një drithërimë që mund të shkaktojë fshirja totale, një dukuri që metanarratorët e kanë të sprovuar në praktikë, tabula rasën. Për poetët asnjëherë nuk ka një tabula-rasa. Jemi të hedhur në botë, po, por ka pasur botë para nesh.
Kemi harruar qenien do të thoshtë Heidegger dhe pikërisht nga kjo harresë e qenies na shfaqen neurozat. Në fakt kjo kujtesë selektive dhe gjithë çka mbetet pas saj është ajo që formon shpirtin tonë. Fjalë e vjetër, shtëpi e vjetër, qielli sipër nesh dhe aromë bari.
“Dylbitë ngjyrë ulliri plumb të rënda, më ranë nga duart mu tek guri i derës, e u bë se u shembën së jashtmi, tërë kambarët mbajtës të mureve. Mëria e babait mu bë në sy, brerore që vjen një grimherë e shuhet, kujtim nga babai i vet që ia pat dhuruar, një ushtar italian që kurrë më s’u bë i gjallë.”
Vini re lehtësinë me të cilën Çoçoli thotë “s’u bë më i gjallë”. Sikur jo se ai vdiq. Nuk kemi nga ta dimë nëse ai vdiq. Duam të themi se nuk u takuan më. Vini re himnin që ai i këndon rastësisë që e ngre në monument. Sikur dhe një gjë aq e thjeshtë dhe historike sa lufta të përkufizohet me një palë dylbi. Jo se këto nuk janë të rëndësishme, por se këto janë të rëndësishme për atë çka përfqësojnë për njerëzit e thjeshtë dhe jo për metanarrativën e njerëzve të shquar, një metanarrativë siç është lufta.
« Mali kallp si zot i dëbuar, ua shprish njerëzve gjumin, ëndrrat ua lag, koha këto shpi me kohë i ka arnuar, balta, ujra, mote i oshin ato varg »
Sa herë mund të kemi dashur ne të arratisemi nga bota moderne, thjesht e me një kohë të shkojmë të jetojmë si të parët tanë. Por kjo arratisje nuk është dhe fryma kryesore e një imazhi të këtij vargu. Në fakt është pamundësia, jo pafuqia, pafuqia vjen së brendshmi, ndërsa pamundësia vjen nga kushte e jashtme. Nuk mund të lahesh dy herë në ujërat e të njëjtit lumë. Gjithçka rrjedh dhe ky është dhe thelbi i kohës. Fakti që koha nuk është aty për të na bekuar ne. Është aty për të na treguar që jemi të vdekshëm. Memento mori.
Shkodër, 2024
