Është e njohur se vrasja e Gavrilo Principit e kryedukës Franz Ferdinand në Sarajevë 110 vjet më parë çoi në Luftën e Parë Botërore. Më pak e njohur është ideologjia revolucionare e drejtësisë sociale që e çoi Principin dhe grupin e tij Bosnja e Re në dhunë, shkruan historiani Milos Vojinoviç.
Nga Milos Vojinovic
Dy plumba të shkrepura nga pistoleta Broëning e Gavrilo Principit pak para orës 11 të 28 qershorit 1914, përballë dyqanit të Shilerit në Sarajevë, nisën një zinxhir ngjarjesh me pasoja globale. Pikërisht një muaj më vonë, Austro-Hungaria i shpalli luftë Serbisë. Pasuan deklarata të tjera lufte. Brenda një jave, bota ishte në luftë.
Kush ishte njeriu që tërhoqi këmbëzën e armës që vrau kryedukën Franz Ferdinand? Çfarë mbështeste grupi i tij i shokëve, i njohur si Bosnja e Re? Gjatë hulumtimit për librin tim Political Ideas of Young Bosnia, arrita të kuptoja se përpjekjet për ta portretizuar Principin thjesht si një hero ose një njeri të lig ishin të pamjaftueshme.
Në kohën kur filloi lufta, publiku i gjerë në Austro-Hungari nuk ishte lejuar as të shihte fotografitë e policisë të Principit, e lë më të mësonte për parimet e tij. Mundësia e parë që ai të shpjegohej në publik erdhi në tetor 1914, gjatë gjyqit.
Kur prokurori e pyeti Principin se pse e qëlloi kryedukën, ai u përgjigj: “Njerëzit vuajnë sepse janë shumë të varfër dhe sepse trajtohen si kafshë. Unë jam djali i një fshatari. E di i se si jetojnë njerëzit në fshatra dhe për këtë kam dashur të hakmerrem.”
Belle Epoque e paraluftës, siç quhet kjo periudhë që pa një lulëzim të arteve dhe ideve në Evropë, nuk ishte belle për të gjithë.
Si jetonin vërtet njerëzit në fshatrat e Bosnjës dhe Hercegovinës? Në Vjenë në këtë kohë, Gustav Klimt, Sigmund Freud dhe Erwin Schrödinger po përcaktonin disa nga trajektoret kryesore të arteve dhe shkencave për dekadat në vijim. Bosnja ishte pjesë e të njëjtit shtet. Megjithatë, ajo ndahej nga Vjena jo vetëm me disa qindra kilometra, por edhe me shekuj.
Perandoria Habsburge pushtoi më parë Bosnjën otomane në 1878, ku ligjet feudale mesjetare ishin në fuqi. Në vitin 1914, ata ishin ende në pushtet. Kjo nënkuptonte se një numër i madh familjesh, kryesisht të krishtera ortodokse, ishin të ashtuquajtura familje “bujkrobër”. Sipas regjistrimit të popullsisë të vitit 1910, të krishterët ortodoksë, atëherë 43,5 për qind e popullsisë, kontrollonin vetëm gjashtë për qind të tokës, ndërsa myslimanët, 32 për qind e popullsisë, kontrollonin 91,1 për qind.
Pasi lufta mbaroi dhe Austro-Hungaria u shpërbë, politikani austriak Joseph Bärnreither shkroi: “Me sa duket, askush nuk ka ndaluar që të shqyrtojë llojin e përshtypjes që duhet të lërë kjo në ndërgjegjen e një popullsie që e di se nuk ka asnjë aristokrat përtej lumenjve Drina dhe Sava, të cilët do të mbledhin çdo vit një të tretën e të korrave.” Ndër nga familjet bujkrobër ishte familja Princip.
Sistemi feudal shkakton zemërim
Austro-Hungaria nuk ishte vetëm fajtore për prapambetjen ekonomike të vendit, por qeveria bllokoi qëllimisht reformën agrare për të siguruar besnikërinë e elitës së pronarëve të tokave. Sistemi feudal ishte një nga gjërat e para që të rinjtë boshnjakë donin të shkatërronin.
Në një broshurë politike të vitit 1912, ata bënin thirrje për “shpronësimin e të gjitha pronave që i përkisnin klerit dhe aristokracisë dhe për heqjen e privilegjeve shoqërore dhe prerogativave që ka aristokracia”. Nuk është çudi që një nga komplotistët pretendoi se Revolucioni Francez ishte “epoka më fisnike dhe madhështore e historisë së botës”. Megjithatë, kjo lloj pakënaqësie sociale nuk krijon thjesht vrasës.
Ndryshimet ndodhën në dekadën para atentatit. Arkivat e policisë tregojnë se një hetim i detajuar i studentëve boshnjakë në vitin 1902 doli në përfundimin se nuk kishte asnjë organizatë politike rinore. Kjo ndryshoi plotësisht brenda dhjetë vjetësh. Pasi Austro-Hungaria aneksoi zyrtarisht Bosnjën në vitin 1908, personalitetet fetare në Sarajevë ishin të detyruar të luteshin për familjen Habsburge.
Kur kjo u bë për herë të parë në katedralen ortodokse serbe në Sarajevë, përfaqësuesi i qeverisë së Vjenës deklaroi: “Kur peshkopi Letica ngriti krahët dhe u lut për perandorin, të gjithë serbët e pranishëm u gjunjëzuan, përveç grupit të studentëve të rinj, të cilët ishin të rreshtuar sipas moshës së tyre dhe thjesht qëndruan në këmbë. Ata ishin fëmijë të vegjël nga gjimnazi i Sarajevës.”
Në vitin 1910, 88 për qind e popullsisë së Bosnjës ishte analfabete, me arsimin të rezervuar tradicionalisht për familjet më të pasura. Megjithatë, kjo kishte filluar të ndryshonte me futjen e bursave të reja, duke synuar veçanërisht fëmijët me prejardhje më të varfër.
Opozita më vdekjeprurëse ndaj monarkisë së Austro-Hungarisë po lindte nga shkollat e perandorisë. Një nga grupi i Bosnjës së Re, vetë një fëmijë bujkrob, vuri në dukje: “Kur fshatarët tanë kthehen në shtëpi pas diplomimit, ata janë ndryshe: ata kritikojnë, janë shumë më pak të bindur.” Brezi i parë i djemve fshatarë të arsimuar prodhon vrasës.
Prokurori i shtetit Habsburg pretendoi gjatë gjyqit në shtator 1914 se shpirti i Principit ishte i korruptuar me literaturë të keqe. Veprimet e individëve shpesh kushtëzohen nga modelet që ata ndjekin; megjithatë, në këtë rast, këto modele të bazuara në literaturë kishin një rëndësi jashtëzakonisht të lartë për shkak të disa faktorëve. Së pari, Principi dhe shokët e tij komplotistë nuk urrenin vetëm Habsburgët, por edhe brezin e prindërve të tyre, të cilët i konsideronin të dobët dhe pa shtyllë kurrizore. Edhe aktivistët politikë energjikë dhe të përkushtuar, si Petar Kociç, i cili për shkak të gazetarisë së tij, kaloi pothuajse një vit në izolim, u konsideruan si jo mjaftueshëm radikalë.
Nuk kishte asnjë traditë lokale angazhimi politik që ata ta shihnin si të denjë. Principi ishte krenar sepse miqtë e tij e quanin Gavrosh, sipas një personazhi nga Të Mjerët të Victor Hugo, i cili vdes në barrikada në Paris. Psikiatri Martin Papennheim intervistoi Principin në burgun e Theresienstadtit në vitin 1916, ku Principi kryente dënimin me burg.
“Gjeneratat tona të vjetra janë kryesisht konservatore, por ka një vullnet të fortë për çlirim kombëtar te të rinjtë. Gjeneratat e vjetra nuk pajtoheshin me të rinjtë… ata flisnin për lirinë që duhet ta fitonim ligjërisht nga Austria. Ne nuk besonim në atë lloj lirie”, tha Princip për Papennheim.
Pyetja e rëndësishme është se pse këta studentë nuk u përpoqën të përmirësonin ligjërisht situatën në Bosnje. Një gazetar aspirues 16-vjeçar i quajtur Gavrilo Princip bëri një përshkrim të zgjedhjeve lokale. Një ditë para zgjedhjeve u arrestuan individë që ishin të zëshëm në kundërshtimin e tyre ndaj qeverisë. Në ditën e zgjedhjeve, sipas Principit: “Në qendrën e votimit erdhën rreth tetë policë. Përveç rolit të tyre kryesor për të ruajtur këta ‘të egër’ vendas, ata kishin edhe një tjetër, të kërcënonin dhe detyronin njerëzit të votonin për kandidatin qeveritar.”
Në statutin e Bosnjës së Re të vitit 1912 shkruhej: “Ne e konsiderojmë të kotë çdo lloj lufte parlamentare, në një vend pa parlamentarizëm të vërtetë.” Ata vunë re se Bosnja nuk ishte unike në situatën e saj.
Ata panë ngjashmëri midis veprimeve të Japonisë në Kore, SHBA-së në Kubë dhe Filipine, Rusisë në Azinë Qendrore dhe, natyrisht, me politikën e Britanisë në Indi: “Austro-Hungaria ishte e detyruar të përdorte imperializmin për të mbajtur veten mes motrave, Fuqitë e tjera të Mëdha. Por Austro-Hungaria nuk ka Marokun e saj, as Persinë apo Indinë, ku mund të krijonte koloni, ndaj ajo ishte kthyer në Ballkan, ku kolonizon dhe shfrytëzon sllavët e jugut.”
Shtypje ndaj mosbindjes civile
Aktet individuale të dhunës nuk ishin ende një metodë e preferuar e luftës politike. Të rinjtë boshnjakë, veçanërisht gjatë vitit 1912, organizuan tubime rreth Bosnjës. Ata shpresonin të mobilizonin popullatën e përgjithshme për një lëvizje më të gjerë politike. Ata dështuan. Audienca e tyre fshatare nuk reagoi ndaj studentëve me tinguj abstrakt dhe frazat e tyre revolucionare.
Në shkurt 1912, një protestë e madhe në Sarajevë u shpërnda nga policia. Principi përfundoi me të nxira. Edhe aktet e vogla të mosbindjes civile dënoheshin rëndë. Principi u largua nga Bosnja për në Serbi sepse i druhej arrestimit.
Në vitin 1912, revistat dhe gazetat që ata redaktonin filluan të ndryshojnë përmbajtjen e tyre. Të rinjtë boshnjakë shpresonin të arrinin atë që bënë gjermanët dhe italianët – bashkimin kombëtar të të gjithë bashkatdhetarëve të tyre sllavë të jugut – por anarkizmi ofroi metodat që u njohën gjithnjë e më shumë si të përshtatshme.
Romani i Nikolay Chernyshevsky What Is to Be Done? ishte një nga librat më të njohur në mesin e të rinjve boshnjakë. Personazhi kryesor i Chernyshevsky, Rahmetovi, konsiderohej si revolucionari ideal; ai nuk pinte dhe nuk kishte nevojë për pushim; personazhe si Rahmetovi i ndihmuan ata të ndërtonin sistemin e tyre të vlerave: përkushtim, veprim dhe sakrificë.
Bosnja e Re mishëronte modele fiktive dhe jofiktive të zbuluara në letërsi, në realitetin e tyre. Sipas fjalëve të njërit prej komplotistëve: “Ne po lexonim vepra të autorëve rusë që ishin të mbushura me personazhe revolucionarë. Kjo na motivoi të lexonim për terrorizmin rus, atentatet dhe luftën revolucionare. Asgjë nuk na dukej aq magjike sa fjalët ‘revolucion, atentat dhe grevë’.”
Është e rëndësishme të theksohet se kryeduka Franz Ferdinand nuk u bë shënjestër për shkak të karakterit apo politikës së tij. Në procesverbalin e gjyqit lexojmë se, siç tha Principi, Ferdinandi u bë shënjestër sepse ishte mishërimi i pushtetit.
Gjatë gjyqit, prokurori mësoi për bindjet e Nedeljko Cabrinoviçit, i cili i hodhi një bombë Franz Ferdinandit afërsisht gjysmë ore para të shtënave të Principit: “Na u tha se Krishti ka thënë që nëse dikush ju qëllon me gurë, ju duhet t’ia ktheni me bukë. Kemi vuajtur kaq shumë dhe tani themi, nëse dikush ju qëllon me gurë, ju duhet t’ia ktheni me dy gurë.”
Cabrinoviçi po i përshkruante qartë bindjet e tij: “Unë jam përkrahës i ideve radikale anarkiste; dua të shkatërroj sistemin aktual me terror dhe të prezantoj një sistem ndryshe, më liberal. Unë i urrej përfaqësuesit tanë të kësaj qeverie të rreme kushtetuese.”
Vrasja e Franz Ferdinandit nga Gavrilo Principi më 28 qershor 1914, u nxit nga pakënaqësia socio-politike e rrënjosur thellë dhe idealet revolucionare. Principi dhe shokët e tij të Bosnjës së Re kërkonin t’i jepnin fund sistemit feudal shtypës dhe dominimit të huaj në Bosnje, të ndikuar nga letërsia radikale dhe të frymëzuar nga lëvizjet antiimperialiste dhe kombëtare.
Pavarësisht përpjekjeve për të mobilizuar popullsinë përmes mjeteve paqësore, zhgënjimet e tyre me mungesën e evolucionit kuptimplotë i shtynë ata të përdorin dhunën si një katalizator për ndryshimin – dhe çfarë ndryshimi që ishte.
Milos Vojinoviç ka doktoruar në histori nga Universiteti Humboldt në Berlin. Ai është autor i “Political Ideas of Young Bosnia ” (Beograd 2015; botimi i dytë Beograd 2024) dhe i monografisë së ardhshme “Sarajevo Assasination: A Visual History”. Ai punoi si konsulent për dokumentarin historik mbi origjinën e Luftës së Parë Botërore, “The Long Road to War”, i cili është i disponueshëm në Netflix.
