Nga Skender Zogaj
Sapo ka dalur nga shtypi, vëllimi poetik “Sa qenka plakur pritja” me poezi të zgjedhura të poetit të mirënjohur Jonuz Fetahaj. Librin e ka botuar Shtëpia botuese “Ura” në Prishtinë, një shtëpi serioze, me përgatitje të duhur kulturore e arsimore për të hetuar vlerat letrare, të mira e të dobishme për lexuesit! Dëshmi konkrete është libri “Sa qenka plakur pritja”, vepër që i ka takuar Ministrisë së Kulturës të Kosovës ta nxirrte në dritë, sepse bëhet fjalë për një vepër cilësore letrare e artistike, dhe me të shënjëzohe dy jubile të shkrimtarit të mirënjohur, Jonuz Fetahaj – 78 vjetori i lindjes dhe 60-vjetori i krijimtarisë së tij letrare e publicistike!
Krahas autorit, libri dhe dy jubiletë, janë ngjarje të rëndësishme edhe për letërsinë tonë, së cilës Jonuz Fetehaj ia ka pasurua fondet me hiç më pak se 80 botime për fëmijë dhe të rritur. Si i këtillë është faqe e rëndësishme e historisë së letërsisë shqipe, që me brezin e veteranëve të Fetahajt i ka realizuar themelet e para të institucionalizimit të letërsisë dhe publicistikës kosovare, në kohë e rrethana aspak të lehta. Me krijuesit e këtij brezi janë themeluar dhe kanë lulëzuar gazetat dhe revistat e para shqipe në Kosovë, në të cilat i kanë bë hapat e parë dhe janë rritur të gjithë emrat e mëdhenj të shkrimit shqip në Kosovë. Tash e 60 vjet Jonuz Fetahaj i paepur vazhdon të qëndroj e të veproj: është merita e tij personale që nuk nuk e ka lënë të shuhet së botuari revista letrare për fëmijë “Pionieri”, e para, më e madhja dhe më e rëndësishmja e të gjitha kohëve në Kosovë. Edhe sot e pazëvendësueshme!
Prandaj, sot, pikërisht sot, kur e kemi në duar vëllimin poetik “Sa qenka plakur pritja”, kemi arsye që përzemërsisht ta falënderojmë Shtëpinë Botuese “Ura”, ndërsa me keqardhje Ministrisë së Kulturës t’ia themi, pa shkrimtarët nuk ka art, nuk ka libra, teatër a film, nuk ka kulturë as arsim. Jubiletë të kontributeve të shkrimtarëve veteran, janë sukseset e zhvillimit. Ministria e Kulturës do të duhej ta kishte nën patronatin e saj, botimin dhe promovimin e librit të Jonuz Fetahajt, dhe gjithsesi mirënjohja adekuate! Kështu bën bota e civilizuar dhe kështu do të duhej të veprohet edhe tek ne! 2. Që nga titulli “Sa qenka plakur pritja” libri nxit kureshtjen e lexuesit për të njohur “plakjen e pritjes” së autorit, që mbi këtë shenjë ideja thelbësore e ka sendërtuar narativën letrare dhe artistike.
Ky është rezultat i përvojës jetësore dhe krijuese të autoritz, që bashkëdyzohen në artikulim artistik, duke përçuar mesazhe interesante për fenomenin Pritje – që përjetshëm e sundon ndërdijen tonë: që gjithmonë pret diçka, por kurrë nuk e dimë saktë çka presim, kë presim? Instinkt banal, e njëkohësisht është fisnike kjo pritje, sepse ia mundëson njeriut që të meditoj, të orvatet, të synoj, të tentojë dhe të preokupohet për të dhënë e për të marrë nga shumësia e ngjarjeve dhe e përjetimeve, nga të cilat e krijon ëndrrën e vet, së cilës i shërben me gjithçka dhe asgjë. Koha nuk ndalon për asnjë çast, duke sugjeruar të nesërmen, dje kjo është pritja e thjeshtë e diçkahit, derisa një ditë paraqiten thinjat dhe i habitur e kupton “Sa qenka plakur pritja”! Sintagmë e shkëlqyeshme me të cilën Joniz Fetahaj e titullon librin sepse ia përmledhë të gjitha variacionet e meditimeve dhe e bën librin, sikur një koshere bletësh, përbrenda së cilës gumëzhijnë fryëzimëzimet e shkrimtarit idealist që, me pasion u jep zë thirrjeve të jetës, të cilave u beson dhe bindshëm u shërben për ta bërë sa më të pasur imazhin për botën që na rrethon e sa më të dobishme dhe sa më njerëzores!
Poeti e ka mendjen si hekur i skuqur mes kullës dhe çekanit, prandaj të zjarrta i farkëton fjalët në përsiatjet letrare-artistike, të bukura në formë e të mira më përmbajte, reflektuese siç ia kërkon misioni prej krijuesi. Libri simbolikisht përbëhet nga 78 poezi të zgjedhura në shenjë të 78 vjetorit të jetës, dhe që e sintetizojnë jetën dhe artin e autorit. Libri ka tetë cikle poetike që hapen meE nga një vlerësim të shkurtër nga miqtë e riskut letrar të Fetahajt: Adem Gashi, Hasan Hasani, Prend Buzhala, Halil Haxhosaj, Sazam Goliku, Ramadan Musliu, Ali D. Jasiqi dhe Lumnije Thaçi – Halili. Tetë pjesët e zgjedhura artistike shtrihen e shkrihen në njëra-tjetrën dhe shfaqin rrezatimin e shpirtit kasnec të Januz Fetahajt, për të cilin shkrimtari Adem Gashi: “…ka ruajtur të pashkëputur lidhjen me traditën, më të mirë të poezisë…, dhe, pothuajse çdo poezi e mbyll me tri pikat e heshtjes…” Shih poezinë “Ese për harresën”: Në shkrimin për vetveten Harroi kryefjalën E kujtimit, Kohës ia kishte harruar stinët Pa përmendur udhëtimin Kishte vazhduar rrëfimin Për Shkup e Shkodër… (fq. 7) Poezinë e cituam të tërën sepse i përket modelit të formëshkrimit të vargjeve dhe stilistikës letrare që e përbëjnë individualitetin krijues të autorit! Këtë linjë e ndjekin të gjitha poezitë e librit, nga të cilat poezia “Salla e boshësisë”, është konceptuale për strukturën dhe organizimin e ideve dhe premisave silogjizmike , si: “…rrëfimi për Shkup e Shkodër”, që autori e shpjegon me ekzaltim sepse: pakkush e dëgjon; monotonia është bërë modë; nga salla e boshësisë ikin edhe moderatorët, mujsharët e idiotët; brenda mbesin vetëm krijuesit e piramidës së bindjes, që predikojnë se “në fundjavë bëhet mirë…” ! Kjo gjendje, nuk është e re, por rezultat i së kaluarës, prandaj poeti esenë për emërtimin e kohës përpiqet që ta bëjë duke ujitur kujtesën, me – “…Dijen e mbyllur brenda margjinave// Të ikjes së shekujve të lashtësisë…” por kupton “…se ka perënduar gjithçka// Para se të mbyllet dera e fundit// E Bibliotekës së Aleksandrisë.” (Ende flakë në Bibliotekën e Aleksandrisë, fq.10).
Më këtë makth autori i kthehet Preshevës, vendlindjes së tij , për t’i gjetur “copat e jetës së vet” , dhe çmallet me trimat e motit të madh, Idriz Seferin, Deli Agushin, Konstantinën e Ramadan Rexhepit në Kalanë e Preshevës… E ka të çartë, gjithçka ka ndryshuar, kohët janë “tjera dhe shumë të serta”! (Si shkohet në Preshevë, fq. 12.) Aventurën e vazhdon me Omer Khajamin që vjen me tufën e rubairave dhe e mbanë orën letrare të vetmisë, ndërsa, te poezia “Lorkës në kala…” Fetahaj kolegut spanjoll i tregon se në Preshevë “Ruhet lirika dhe kënga për// Hënën drapër dhe diellin e Përjetësisë…” Harku i ciklit plotësohet me poezitë: “Harresa dhe nata”, Në kepin e thellësive” dhe “Mbyllja e dritares” që me finesë poetiko-filozofike e mbyll ciklit “Harresë” Në dy ciklet vijuese “Përralla e Abetares” dhe “Gjyshi se njohu Marubin” kemi qasjen e angazhuar të trajtimin të zhvillimeve të bujshme, me ngjarje të rëndësishme nga tradita shqiptare që autori e quan “Përralla e Abetares”! Kjo qëndron sepse abetarja shqipe vërtetë është krijuar me sakrifica përrallore, prandaj përralla është e ngulitur në kujtesës histoerike shqiptare!
Në këtë kujtesë janë të shquarit si: “Mbreti Agron” Kalabria e Motit të Madh, De Rada, Zef Serembe, Gavril Dar i Ri me “Këngën e sprasme të Balës, Aga Imerin… e deri te hallet e shumta të së sotmes, që e rëndojnë jetën, por poeti u jep zgjidhje optimiste: “…Secili asht bëhet fyell// Kur i fishkëllen dhembjes…” (Amshimi mbetet, fq. 29). Në poetikat e lirikave të Jonuz Fetahajt, shkrimtari Hasan Hasani veçon figurshmërinë në funksion të metaforës e të simbolit dhe thjeshtësinë e fjalës, që krijon ligjërim të rrjedhshëm, ndërsa Prend Buzhala, studiues letrar vëren se: “Jonuz Fetahaj parapëlqen vargun e shkurtër, me një diskurs të pastër, të stisur me dendësinë e thënies e të nënkuptimit, shkollë poetike, kjo tashmë e sprovuar me rezultate në lirikën tonë moderne….”: “Ma shave Diellin// Të mallkova” (Protestë, fq. 32); ose: “Kur u rrënua shtëpia e moçme// I gjeta këpucët e vjetra në tavan// Pa lidhëse të pluhurosura…” (Këpucët e vjetra, fq. 35); ose: “E njoha nën hije të ullirit// Erë Joni kishte buzëmbrëmja…” (Dashuri çame fq.40) Shembuj që pasqyrojnë diskursin e pastër e të pasur të mendimit të thellë poetik. Veçanti autoriale është se edhe te lirikat dashurore, që zakonisht janë më fluturake.
Fetahaj është serioz: As verë as korrik Nuk është As shira as pluhur Nuk çohen As mjegull as vesë Nuk bie Ashikët humbën Po cili mbeti Verig shikimi Në syrin tënd Tanushë As tash dita s’hapëron Se të gjithë mbetën mbyllur Në Kullën e Bukurisë Tanushë… (Letër Tanushës, fq.41) KALLËZIMI PËR SHIUN DHE HARRESËN Te cikli katërt i librit “Pastraj ra shi e shi ra”, kritiku letrat Halil Haxhosaj, shprehet: “…malli dominon, por edhe shpreh një dhimbje nostalgjike për një të kaluar… nga brendia e saj burojnë figurat poetika që janë koloriti i kësaj poezie, sepse poeti kërkon nga fjala që ta ruaj sekretin e rrëfimit të kohës që përpëlit mes ëndrrës e zhgjëndrrës…” Jemi te koha e kaluar, në të cilën qëndron “Aleanca me djallin” (fq.49) i cili përzihet me turmën dhe poeti pyet: “Ç‘bën djalli / Mes turmës, lum miku…” Pason shfaqja e madhe e jetës: “…bie shi dhe deri në palcë shkrihet rrokja (50) …piratët e Ballkanit i vjedhin hartat (51); Udhëton Gjarpri dhe kohën e mat me rrëshqitje…” ( 52) ndodh Takimi me nënën që nxjerr lotin e ndrydhur n ‘sy; (53), për bijtë si Jusuf Gërvalla- Që ecë kujtesës e mburrjes…(58). Kjo bredhje poetike nga fotografia bardhezi zgjerohet me variacione edhe më dramatike të cikli “Harresa është kallëzim më vete”. Shkrimtari e kritiku i mirënjohur Sazam Goliku, shkruan: “Në lumin e poezisë shqipe herë të kthjellët, herë të turbullt, poezia e Jonuz Fetahajt mbetet një poezi sa moderne aq dhe shqiptare, sa e ndier aq edhe e menduar. Ajo nuk këlthet me patetizëm, nuk çirret për t’u dëgjuar mbi të tjerat, veçse nën petkat e saj motivore e figurative rrah brenda zemrës së madhe të Kombit Shqiptar…”. Me këtë rrahje zemre poeti shpreh adhurimin për figurat e shquara: Kadarenë e Bekim Fehmiun, dhe nëpërmjet tyre përpiqet të kuptoj “Ç’po ndodh në Dardani”?
Ndërkohë e quan të pakuptimtë mbylljen e Shën Premtes brenda mureve, sepse jashtë tyre ka shumë intriga prandaj, poeti mallkon: “Kush tha se Nana// S’ka motër// I raftë pika” (fq. 68) dhe me një elokuencë të thjeshtë e të pastër, të shkurt dhe të saktë vendos: “Më mirë po e gris letrën Të mos e citojnë nesër Mashtruesit në fusnota…” (Kolonë mërzie, fq. 70) Këtë lloj të observimit kritiku Ramadan Musliu e vlerëson lartë dhe Jonuz Fetahajn e quan “poet i menduar që mendimin e vet e tretë në emocion, duke krijuar një plazmin lirik ku pulsojnë instinktet e ekzistencës, ku shpërthejnë vrushkujt lirik…duke qenë mjëherit racional në shprehje dhe plazmues në emocionalitret.” Këtë vlerësim e demonstron autoritetshëm poezia “Kur më ngacmon lemza”: Kur piva hisen time Vizatova me fjalë portretin E njërës dashnore Fëmijërisht fola për puthjen Më ngacmoi lemza… (fq. 73) Plazmim të shkëlqyer lirik ngërthen edhe poezia e titulluar “Absurd” ku vjen në shprehje racionaliteti dhe konsistenca estetike: “Kalamajtë bëhen pleq// Pleqtë bëhen fëmijë// Secili flet për kohën…(fq.78) Ose, te poezia “Albumi”, që trajton temën e vetperceptimit dhe të kontrasteve të jetës: “Me syze para pasqyrës// Mezi dallova vetveten// Bardhezi e zibardh…” (fq. 81) Këtu luhet me kontrastet e ngjyrave bardh e zi dhe zi e bardh, që simbolizojnë ambiguitetin mes dy anëve të ndryshme të jetës. Syzet që sugjerojnë nevojën për çartësi, para pasqyrës e cila mund të shtrembërojë imazhin. PRITJA TROKET NË DERË Lirikat e Fetahajt janë poezi refleksive, përkatësisht meditative, që i sugjerojnë lexuesit mendime të ndryshme, të dobishme për jetën dhe si të këtilla, vëren kritiku letrar Ali D. Jasiqi, janë udhërrëfyese për jetën e mbi jetën.
Ky vlerësim i Ali D. Jasiqit del i bazuar në gjithë ciklin “Pritja troket më derë”, që hapet me poezinë “Diellit i ra lia”, e cila ka vetëm pesë vargje, por që janë me reflektime të fortë e të thella meditative: “Diellit i ra lia Para se të shpikej serumi Heshtja u ndry në hijefjalë Vetëm nana mbeti memece Kur varrosi kërthinë e vet…” (fq.85). Tablo dramatike e dhimbshme, me simbole të forta për humbjen e madhe fizike dhe emocionale të nënës për fëmijën e saj. Dominojnë dy fraza që janë referencat thelbësore poetike dhe simbolizuese të sfidave të jetës: “Diellit i ra lia” – ballafaqimi i dritës me errësirën dhe “nëna mbeti memece” – imazh i fortë me gjuhë metaforike, nëna mbetur e nemitur nga dhimbja! Arsenali gjuhës metaforike te Jonuz Fetahaj është i gjerë dhe i shumëllojshëm. Antiteza është njëra nga format e shpeshta të artikulimit të sintagmave foljore, si të poezia “E gjeti zgjuar ditën”, nga e cila i shkëputëm dy vargjet, ku metafora “Gjyshi nuk e dinte gramatikën”, përbrenda e ka edhe ironinë: “Por mirë e tregonte përrallën e dreqit…”(fq.90). Ky lloj gravimi sendërtohet me rrjedha të gufta kur poeti duke kaluar nëpër Ulpianë e gjen feniksin duke kënduar, ndërsa duke e kërkuar shtëpinë e Lasgushit, e kupton “sa larg e sa afër paskemi qenë”!?
Poeti vazhdon meditimet: e lë këngën, mirëpo “Për ta pa yllin e mëngjesit” i duhet që ta përbiroj ëndrrën nëpër birën e gjilpërës, si në përrallë. Domosdo, jeta është njëfarë përralle me shumë kërkesa e që nuk kapërcehen lehtë. Mirëpo Fetahaj e ka të ngulitur në vëmendje porosinë e mendje ndriturit Luigj Gurakuqit, kështu që ndër kundërshtime qëndon e nuk ligështohet as kur është i prangosur në Burgun e Mitrovicës (më 1991) dhe “Peizazhin pa ngjyra” e përshkruan me finesa të mrekullueshme: Mungon ngjyra Mungon uji E zbrazët gota Etja vërtitet nëpër damarë Cila kornizë e zë Pritjen Shën Premtja është larg Peizazhi pa ngjyra shihet Djalli zgërdhihet Kur shqyhet lëkura e leopardit… (Peizazhi pa ngjyra, fq. 97) Poezia e J. Fetahajt është poezi e ndjenjës që ngjall emocione të shumta, qëndron autentike si poetikë diskrete për lexuesit e ndryshëm, teksa përçon përjetimin…, Ajo ka një larushi estetike dhe buron nga ahtet e shpirtit e strukturuar si një telajo me afreske të veçanta e të pakufishme artistike… Me një fjalë, në peizazhin e jetës, janë barue bukur bashkërisht: pritja, malli, dhimbja, butësia, egërtia, zhgënjimi e qëndresa…, konstaton letrarja Lumnie Thaçi-Halili, për librin “Sa qenka plakur pritja” që vërtetë është një vlerë letrare-poetike e mirëfilltë dhe e plotëkuptimtë!
