(Fragment nga romani Kaini me bluzë të bardhë i Miguel de Unamuno)
Abel Sançez dhe Hoakin Monegro nuk kujtonin qysh kur njiheshin me njëri tjetrin. Ishin njohur që përpara fëmijërisë, që në fëmijërinë e parë, sepse mendeshat e tyre takoheshin, duke i bashkuar edhe ata kur akoma nuk dinin të flisnin. Secili prej tyre mësoi të njihte vetveten duke njohur tjetrin, dhe ashtu jetuan dhe u bënë miq, pothuaj që në lindje, gati vëllezër qumështi. Në shëtitjet, në lodrat, në miqësitë e tyre të tjera por të përbashkëta, dukej se gjithçka e kontrollonte dhe e niste më kokëforti, Hoakini; mirëpo qe Abeli ai që, edhe pse dukej sikur hapte rrugë, gjithmonë bënte të tijën. Kjo, nga që më shumë i pëlqente të mos bindej sesa të urdhëronte. Gati nuk grindeshin kurrë. ―Për mua, si të duash ti!‖, i thoshte Abeli Hoakinit dhe ky, nga një herë e humbiste fare, se ai me atë ―si të duash ti!‖ i bënte bisht diskutimit. -Kurrë nuk më thua jo! -bërtiste Hoakini. -E përse të të them? -përgjigjej tjetri. -Mirë po ky nuk do që të shkojmë në Pishnajë –tha një herë ai kur shokë të ndryshëm po bëheshin gati për shëtitje. -Unë? sepse s’kam përse të dua! -bërtiti Abeli-. Po or po; si të duash ti. Atje të shkojmë! -Jo, jo si dua unë. Të kam thënë herë të tjera që jo! Si dua unë, jo! Ti nuk do që të shkosh! -Posi jo, ore. -E po atëherë, nuk dua unë. -As unë. -Kështu s’bën, –bërtiti Hoakini-. O me atë, o me mua! Dhe të gjithë shkuan me Abelin, duke e lënë Hoakinin vetëm. Duke e komentuar këtë në Rrëfimet e tij si një ngjarje të fëmijërisë, ai shkruante: ―Që atëherë ai ishte simpatiku, nuk e dija përse, kurse unë antipatiku, pa e marrë vesh gjithashtu shkakun e kësaj gjëje, dhe më linin vetëm. Që fëmijë më izoluan miqtë e mi.‖ Gjatë studimeve të maturës, të cilat i ndoqën së bashku, Hoakini ishte peshkopi, ai që gjuante çmimet, i pari në sallat e studimit, kurse i pari jashtë tyre, Abeli, në oborrin e shkollës, në rrugë, në fushë, në mungesat në mësime, midis shokëve. Abeli i bënte të qeshnin me shakatë e tij dhe, mbi të gjitha, fitonte duartrokitje të fuqishme për karikaturat që u bënte profesorëve. ―Hoakini është shumë më i zellshëm, por Abeli është më i zgjuar, veç të shtrohej më shumë në mësime.‖ Dhe ky gjykim i përbashkët i shokëve, që dihej nga Hoakini, s’bënte gjë tjetër veçse i helmonte zemrën. Arriti sa të ndiente tundimin për të lënë pas dore mësimet dhe të përpiqej t’ia kalonte tjetrit në fushën tjetër por, si mendohej, ―bah!, thoshte, ku marrin vesh ata.‖ Ndoqi me besnikëri natyrën e vet. Veç kësaj, sado që të përpiqej për t’ia kaluar tjetrit në zgjuarsi e hijeshi, nuk ia arrinte dot. Shakatë e tij nuk shkaktonin të qeshura dhe konsiderohej kryesisht serioz. ―Ti je i përmortshëm‖-e kishte zakon t’i thoshte Frederik Kuadrati—―shakatë e tua janë shaka zije‖. Mbaruan bashkarisht maturën. Abeli vendosi të bëhej artist dhe ndoqi studimin e pikturës, kurse Hoakini u regjistruar në Fakultetin e Mjekësisë. Shiheshin shpesh dhe secili i fliste tjetrit për përparimet që bënte në studimin përkatës; Hoakini përpiqej t’i vërtetonte Abelit se edhe Mjekësia ishte një art, madje një art i bukur, ku hynte edhe frymëzimi poetik. Herë të tjera, përkundrazi, përbuzte artet e bukura, korruptueset e shpirtit, duke mburrur shkencën, e cila ngre, forcon, dhe zmadhon shpirtin me anë të së vërtetës. -Por, as Mjekësia nuk është shkencë. –i thoshte Abeli-Nuk është veçse një art, një praktik që rrjedh nga shkencat. -Çështja është se unë nuk kam për t`u marrë me shërimin e të sëmurëve –ia kthente Hoakini. -Punë shumë e nderuar dhe shumë e dobishme. -shtonte tjetri. -Po, veç jo për mua. Mund të jetë plotësisht e nderuar dhe plotësisht e dobishme sa të duash, por unë e urrej atë nder dhe atë dobi. Fitimi i parasë duke matur pulsin, duke shikuar gjuhën dhe duke dhënë receta sidokudo janë për të tjerët. Unë synoj për më tepër. -Për më tepër? -Po, unë synoj të hap rrugë të reja.Mendoj t‘i kush- tohem kërkimit shkencor. Lavdia e mjekësisë u takon atyre që kanë zbuluar sekretin e ndonjë sëmundjeje dhe jo atyre që aplikuan zbulimin me më shumë a më pak sukses. -Më pëlqen të të shoh ashtu, aq idealist. -Përse, beson se vetëm ju, artistët, piktorët, ëndërroni për lavdi? -Ore, askush nuk të ka thënë se unë ëndërroj një gjë të tillë. -Jo? Atëherë, në qoftë se nuk është ashtu, përse i je përkushtuar pikturës? -Sepse po të realizohet, është një punë që premton. -Çfarë premton? -Po ja, të jep para. -Ato thuaja ndonjë tjetri, Abel. Të njoh gati qysh kur lindëm. Me mua mos u shtir. Unë të njoh. -Mos mendon se jam përpjekur ndonjëherë të të gënjej? -Jo, por ti gënjen pa dashur. Nga pamja, sikur nuk të bëhet vonë për asgjë, sikur për ty jeta është një lodër, se aq të bën për gjithçka, je një ambicioz i tmerrshëm. -Ambicioz unë? -Po, ambicioz për lavdi, për famë, për nam. Kështu ke qenë gjithmonë, që kur ke lindur. Vetëm se je i mbuluar. -Pa hajde këtu, Hoakin, dhe më thuaj: i kam vënë në diskutim ndonjëherë çmimet që ke fituar ti? A s’qe ti gjithmonë i pari i klasës? Djali që premton?
-Po, por kacagjeli, i përkëdheluri i shokëve ishe ti. -Dhe çfarë do t’iu bëja unë? -Po përpiqesh të më bësh të besoj se nuk po kërkoje atë lloj popullariteti? -Kërkuar e ke ti. -Unë? Unë? Unë e përbuz masën! -Mirë or mirë, pusho me këto pallavra, dhe pastrohu prej tyre. Do të jetë më mirë të më flasësh përsëri për të fejuarën tënde. -Të fejuarën? -E pra, për kushërirën tënde të vogël, të cilën ti e do. Sepse Hoakini donte ta detyronte zemrën e kushërirës së tij, Helenën, dhe kishte vënë në këtë detyrë dashurie gjithë forcën e shpirtit të tij të përqendruar dhe skeptik. Dhe shfrimet e tij, shfrimet e paevitueshme dhe të dobishme për një të dashuruar, ia shkarkonte Abelit, mikut të tij. E çfarë vuajtjesh që i shkaktonte Helena! -Çdo herë e kuptoj gjithmonë e më pak –i thoshte ai zakonisht Abelit.- Ajo vajzë për mua është një enigmë. -Ti e di çfarë thoshte Oskar Willd, apo kush ishte, se ç’do grua është një sfinks pa sekrete. -Epo, me sa duket Helena fsheh diçka. Ajo duhet të ketë ndonjë tjetër, ndonëse ai tjetri nuk e di. Jam i sigurt se ajo do një tjetër. -E përse? -Nuk e shpjegoj ndryshe sjelljen e saj ndaj meje. -Domethënë, nga që nuk do që të lidhet me ty; dua të them si të fejuar, sesi kushëri pa tjetër që të do. -Mos u tall! -E lezetshme, pra meqë nuk të do si të fejuar, ose më qartë, për burrë, atëherë duhet të jetë e dashuruar me një tjetër? Llogjikë e bukur! -Unë e kuptoj vetveten. -Patjetër, edhe unë të kuptoj. -Ti? -Nuk pretendon ti se je ai që më njeh më mirë? Çfarë tjetër, pra, më duhet për të të njohur? Jemi njohur në të njëjtën kohë. -Po të them se kjo grua po më çmend dhe do të më bëjë të humbas durimin. Po luan me mua. Sikur të më kishte thënë jo qysh në fillim, shumë mirë, por të më mbajë në këtë mënyrë, duke më thënë se do ta shikojë, se do ta mendojë. Këto gjëra nuk mendohen. Nazemadhja! -Kjo tregon se po të studion. -Po më studion mua? Ajo? Çfarë kam unë për t‘u studiuar? Çfarë mund të studiojë ajo? -Hoakin, Hoakin, po ul veten, po ul dhe atë! Apo beson se me të parë e me të dëgjuar e merr vesh se ti e do dhe tani ajo duhet të të dorëzohet? -Po, gjithmonë kam qenë antipatik. -Dale, o njeri, mos bëj ashtu. -Kjo ndodh sepse ajo grua po luan me mua! Nuk është mirë të luash ashtu me një njeri si unë, i çiltër, besnik, i hapur. Po sikur ta shohësh, sa e bukur është! Dhe sa më e ftohtë e mospërfillëse bëhet, më e bukur duket. Ka raste kur nuk e di nëse më tepër e dua apo e urrej. Ke qejf të ta prezantoj? -Or burrë, në qoftë se ti… -Mirë, do t’ju prezantoj. -Dhe, po të dojë ajo… -Çfarë? -Do t’i bëj portretin. -Ç’ thua ore, patjetër! Atë natë Hoakini fjeti keq, duke bluar çështjen e portretit, duke menduar se Abel Sançezi, simpatiku që s’e jep veten, i përkëdheluri nga fati i tjetrit, do t’i bënte portretin Helenës. Çfarë do të dilte nga kjo? A do të mendonte Helena, njësoj si shokët e tyre, se Abeli ishte më simpatik? Ndonëse i kishte dhënë fjalën, mendoi të hiqte dorë nga prezantimi.
II
-Si t`u duk kushërira ime? -pyeste Hoakini Abelin, një ditë pasi i kishte prezantuar Helenën dhe pasi ai i kishte propozuar çështjen e portretit, që e priti plot kënaqësi. -Ore, do të vërtetën? -Të vërtetën gjithmonë, Abel. Sikur t’i thoshim njëri tjetrit gjithmonë të vërtetën, të gjithë të vërtetën, kjo do të ishte feja vetë. -Patjetër, dhe sikur secili t’ia thoshte edhe vetvetes. -Mirë, pra, të vërtetën. -E vërteta është se kushërira dhe e fejuara jote e ardhshme, ndoshta gruaja, më duket si pallua. Domethënë një pallua femër. Tani më kupton? -Po, të kuptoj. -Meqë nuk di të shprehem mirë veçse me penel… -Dhe do ta pikturosh palloin, ose palloin femër, duke shpalosur ndoshta, bishtin mbushur me syçka, me kokën e saj te vogël. -Si model, e shkëlqyer! E shkëlqyer, djalosh! Çfarë sysh! Ç’ gojë! Ajo gojë plot mish dhe në të njëjën kohë me pala. Ata sy që nuk vështrojnë. Çfarë qafe! E mbi të gjitha, çfarë ngjyre të lëkurës. Në qoftë se nuk mërzitesh… -Të mërzitem unë? -Dua të them se ka një ngjyrë si një amazonë apo si një kafshë e egër. Ajo ka diçka si panterë, në kuptimin më të mirë të fjalës. Dhe, e tëra në një mënyrë të ftohtë. -Dhe bile shumë të ftohtë! -Nuk ka gjë, djalosh, veç shpresoj të të bëj një portret të shkëlqyer! -Mua? Do të jetë për atë? -Jo, portreti do të jetë për ty, ndonëse është i saj. -Jo, kjo jo, portreti do të jetë për atë!
-Mirë, për të dy. Kush e di. Ndoshta me anë të tij do t’ju bashkoj. -Hajde, po, se nga portretist po kalon në… -Quaje si të duash, Hoakin, në ndërmjetës, mjafton që të mos vuash më. Kur të shoh në këtë gjendje, më dhimbsesh. Filluan seancat e pikturës, ku vinin të tre. Helena pozonte në vendin e saj, solemne dhe e ftohtë, plot mospërfillje, si një perëndeshë e drejtuar nga fati. ―A mund të flas?‖, pyeti ditën e parë, dhe Abeli iu përgjigj: ―Po, mund të flisni dhe të lëvizni; për mua është më mirë të flisni e të lëvizni, se ashtu gjallërohet fizionomia.Kjo nuk është fotografi dhe veç kësaj nuk dua që t’i ngjajë një statuje.‖ Dhe ajo fliste e fliste por lëvizte pak, dhe studionte pozicionin. Çfarë fliste? Ata nuk e dinin. Sepse, si njëri dhe tjetri, s’bënin tjetër veçse e përpinin me sy; e shikonin, nuk dëgjonin se ç’thoshte. Dhe ajo fliste pa pushim, nga që besonte se është edukatë e mirë të mos rrish i heshtur, dhe fliste duke ngacmuar sa të mundej Hoakinin. -Si shkon me klientelën, kushëriri im i vogël –e pyeste ajo. -Të shqetëson shumë kjo? -Po nuk ka pse të më shqetësojë, o njeri, se s’ka pse të më shqetësojë! Merre me mend. -Jo, nuk e marr me mend. -Duke u interesuar aq sa interesohesh ti për mua, nuk bëj tjetër veçse edhe unë interesohem për ty. Dhe veç kësaj, kush e di. -Kush e di, çfarë? -Mirë de, mjaft, -i ndërpriste Abeli; -nuk bëjnë tjetër veçse grinden. -Është e natyrshme –thoshte Helena-, në gjirin e familjes dhe, për më tepër, thonë se ashtu fillohet. -Fillohet, çfarë? -pyeti Hoakini. -Këtë e di ti, kushëri, se ti e ke filluar. -Ajo ç’ ka do të bëj unë është t’i jap fund!
-Ka mënyra të ndryshme për t’i dhënë fund, kushëri. -Njësoj si edhe për të filluar. -Pa dyshim. Çfarë, ta heq floretën, Abel? -Jo, jo, krejt e kundërta. Mbajtja e floretës, siç e quani, i jep më tepër shprehje vështrimit dhe lëvizjes. Pas dy ditësh Abeli dhe Helena i flisnin njëri tjetrit me ti; ashtu kishte dashur Hoakini. Ai, ditën e tretë mungoi në njërën seancë. -Pa të shohim, të shohim si shkon puna –tha Helena duke u ngritur që të shkonte për të parë portretin. -Si të duket? -Unë nuk kuptoj dhe, veç kësaj, nuk jam unë ajo që mund të di më mirë nëse më ngjanë apo jo. -Çfarë? Nuk ke pasqyrë? Nuk je parë ndonjëherë? -Po, por. -Por ç’ farë. -Ku e di unë. -Nuk të duket vetja shumë e bukur në atë pasqyrë? -Mos u bëj lajkatar. -Mirë, për këtë do të pyesim Hoakinin. -Mos më fol për të, të lutem. Ç’njeri i mërzitshëm! -Megjithatë unë duhet të të flas për të. -Atëherë, po iki. -Jo, dhe më dëgjo. Nuk është hiç mirë ajo që ti po bën me atë djalë. -Ah! Domethënë tani po i del në mbrojtje? Kjo puna e portretit na qenka vetëm një pretekst? -Shiko, Helena, nuk është mirë të bësh ashtu, duke lozur me kushëririn tënd. Ai është diçka, hajde, diçka. -Po, i padurueshëm! -Jo, ai është i përqendruar, mendjemadh i lindur, kokëfortë, egoist, por është i mirë, krejtësisht i ndershëm, i zgjuar, e pret një e ardhshme e shkëlqyer në profesionin e tij, të do si i çmendur. -Dhe në qoftë se, me të gjitha këto, nuk e dua unë? -Atëherë duhet të mos ta mbash me ëndrra.
-Nuk e kam mbajtur aspak me ëndrra. Jam lodhur duke i thënë se më duket një djalë i mirë, dhe prandaj, nga që më duket një djalë i mirë, një kushëri i shkëlqyer, dhe nuk dua të tallem, për këtë nuk e dua si të fejuar, me gjithçka që vjen më pas. -Por ai thotë… -Në qoftë se ai të ka thënë tjetër gjë, nuk të ka thënë të vërtetën, Abel. Mos duhet ta ndjek dhe ta ndaloj të më flas duke e ditur që është kushëriri im? Kushëri! Sa e lezetshme! -Mos u tall ashtu. -Por nuk mundem. -Dhe ai dyshon për gjëra të tjera, dhe ngul këmbë duke besuar se, meqë ti nuk e do, ti dashuron në mënyrë të fshehtë një tjetër. -Edhe këtë ta ka thënë? -Po, ma ka thënë. Helena nduku buzën, u skuq dhe heshti një çast. -Po, këtë ma ka thënë –përsëriti Abeli, duke lënë dorën e djathtë mbi shkopin që mbështetej në pëlhurë, dhe duke shikuar në mënyrë fikse Helenën, sikur të donte të gjente kuptimin e ndonjë tipari të fytyrës së saj. -Mirë pra, në qoftë se ngul këmbë. -Çfarë? -Se më në fund do të më bëjë të dashurohem me ndonjë tjetër. Atë pasdite Abeli nuk pikturoi më. Dhe u fejuan.
Përktheu nga origjinali spanjisht Petrit Mavrovi
