Dr. Christian Jarrett
Ata lënë pas trupin, shohin një dritë të fortë dhe kthehen të ndryshuar përgjithmonë. Por a janë përvojat pranë vdekjes (NDEs) një vështrim i shkurtër drejt përjetësisë? Kërkimet e fundit në momentet e fundit të funksionimit të trurit mund të ndihmojnë në zbërthimin e këtyre vizioneve enigmatike midis jetës dhe vdekjes
Nuk do ta harroj kurrë ditën kur neuropsikiatri Dr. Peter Fenwick vizitoi klasën tonë të psikologjisë në vitet 1990. Elegant dhe i qartë në shprehje, me një theks autoritar dhe termat neuroanatomikë që rridhnin natyrshëm prej tij, ai na fliste për përvojat pranë vdekjes. Fillimisht skeptik, Fenwick u shpreh se tashmë kishte prova të forta që shumë njerëz afër vdekjes kujtonin se kishin parë veten nga lart, apo madje kishin parë ngjarje që ndodhnin në pjesë të tjera të spitalit – gjë që nuk do të kishte qenë e mundur nëse ndërgjegjja e tyre nuk do të ishte shkëputur nga trupi fizik.
Që atëherë, kërkimi mbi përvojat pranë vdekjes është zgjeruar shumë. Një studim i fundit zbuloi se 15% e pacientëve në kujdes intensiv kishin përjetuar një përvojë pranë vdekjes (PPV). Por këto përvoja nuk janë të reja – studiuesi Gregory Shushan ka mbledhur dëshmi për to nga kultura dhe kohë të ndryshme, që nga Kina e shekullit VII p.e.s. deri në Ganën e shekullit XIX. Edhe Hieronymus Bosch, në pikturën e tij të shekullit XVI “Ngjitja e të Bekuarve”, paraqet një imazh të përvojës pranë vdekjes.
Në shekullin XIX, gjeologu zviceran Albert von St Gallen Heim grumbulloi rrëfime nga alpinistët që kishin shpëtuar për mrekulli, ndërsa në vitin 1975, psikologu amerikan Raymond Moody e bëri temën të njohur me librin “Life After Life”. Edhe pse Fenwick fillimisht e quajti atë “psikologji e lehtë”, takimet me persona që kishin përjetuar PPV ia ndryshuan qëndrimin.
Rrëfime që sfidojnë shkencën
Sot, ekzistojnë mijëra rrëfime të ngjashme nga njerëz që i kanë mbijetuar vdekjes klinike. Leanda Pringle nga Connecticut tregon se gjatë një infeksioni të rëndë të veshkave, përjetoi ndjesinë se po fluturonte mbi trupin e saj dhe ndjeu një prani që e mbushi me lumturi të thellë. “Ishte një ndjenjë që nuk e kisha provuar kurrë më parë. E pamundur për t’u përshkruar me fjalë,” thotë ajo.
Ndërsa Tommy McDowell, një veteran i ushtrisë nga Teksasi, përjetoi një përvojë të ngjashme gjatë shtatë ditëve në respirator. Ai përshkruan ndjesinë e një “pranie transformuese paqeje, dashurie dhe qetësie absolute”, dhe ndjeu si të gjitha traumat dhe pendesat po zhdukeshin prej tij. “Ishte e shenjtë, ishte Zoti,” thotë ai.
Shkenca e vdekjes: çfarë ndodh në tru?
Shkencëtarët kanë identifikuar disa elementë të përbashkët në përvojat pranë vdekjes: përjetimi jashtë trupit, drita e fortë, kalimi në një tunel, rishikimi i jetës dhe ndjesia e thellë e paqes. Por shumë neurologë mendojnë se këto përvoja nuk lidhen me botën shpirtërore, por me proceset e fundit që ndodhin në trurin që po shuhet.
Një studim novator nga Universiteti i Michiganit vitin e kaluar zbuloi se dy pacientë, pak pasi iu hoq mbështetja jetike, përjetuan një rritje të papritur të aktivitetit të trurit në zonat që lidhen me ndërgjegjen – një fenomen i vëzhguar më parë vetëm tek minjtë. Aktiviteti u shënua në frekuencat gamma, të lidhura me përpunimin e vetëdijes, dhe pati lidhje të shtuar me korteksin prefrontal – qendra e vendimmarrjes dhe vetëdijes.
“Ky studim sugjeron fuqishëm se truri i njeriut, në momentet e fundit të jetës, mund të aktivizohet në mënyrë të pazakontë,” shkruajnë autorët.
Kimia e fundit e trurit
Studime mbi kafshët kanë treguar se gjatë mungesës së oksigjenit, truri çliron sasi të mëdha të neuro-transmetuesve si dopamina, serotonina dhe glutamati – të njëjtat kimikate që ndikojnë në gjendjen emocionale dhe ëndrrat. Një studim tregoi se serotonina në trurin e një miu rritej deri në 20 herë më shumë se norma brenda pak minutash nga asfiksia.
Për këtë arsye, disa studiues besojnë se përvojat pranë vdekjes janë pasojë e një vale të madhe kimike që shkakton ndjesitë intensive të paqes, largimit nga trupi dhe dashurisë absolute që shumë dëshmojnë.
Ndikimi i substancave halucinogjene
Një tjetër pistë kërkimi janë eksperimentet me substanca si LSD, psilocibina (përbërësi aktiv i kërpudhave halucinogjene) dhe DMT – e njohur si “molekula e shpirtit”. Përdoruesit e këtyre substancave kanë raportuar përvoja të ngjashme me PPV, si ndjesia e shkëputjes nga trupi dhe e komunikimit me një fuqi më të lartë.
Dr. Charlotte Martial, neuropsikologe nga Universiteti i Liezhit, ishte pjesë e një studimi ndërkombëtar që krahasoi përvojat e njerëzve nën ndikimin e DMT-së me ata që kishin përjetuar vërtet një PPV. Ngjashmëritë ishin të habitshme. “Mund të supozohet që disa molekula të prodhuara natyrshëm nga trupi të imitojnë efektet e DMT ose ketaminës gjatë situatave të rrezikshme për jetën,” thotë ajo.
Dëshmi për diçka… më shumë?
Këto janë zhvillime emocionuese, por shumë nga ekspertët që merren me përvojat pranë vdekjes mbeten të pakënaqur me shpjegimet thjesht neurobiologjike. Deri në ndarjen e tij nga jeta në nëntor të vitit 2024, Dr. Peter Fenwick vazhdoi të ishte i bindur se pas PPV-ve fshihet diçka më e thellë. Për të, rrëfimet e këtyre përvojave përbëjnë dëshmi se shpirti njerëzor ekziston përtej trurit.
Në të njëjtën linjë është edhe profesorja në pension Janice Holden nga Universiteti i North Texas – aktualisht presidente e Shoqatës Ndërkombëtare për Studimet mbi Përvojat Pranë Vdekjes. Ajo shpreh dyshime serioze mbi shpjegimet e bazuara në kimikatet e trurit, duke thënë se rritjet e serotoninës apo neurotransmetuesve të tjerë janë një qasje tepër e thjeshtuar për të shpjeguar përvoja kaq të thella.
“Sasi të vogla, të përkohshme dhe të kufizuara të aktivitetit të trurit – edhe nëse do të vërtetohej që ndodhin rregullisht në lidhje me përvojat pranë vdekjes, gjë që ende nuk ka ndodhur – nuk mund të shpjegojnë përpunimin kompleks të vetëdijes që ndodh gjatë tyre,” thotë ajo.
Ajo shton se një shpërthim i neurotransmetuesve nuk mund të shpjegojë atë që në literaturë njihet si “perceptime të verifikuara” – për shembull, raste kur një person që po vdes pretendon se ka parë ngjarje që ndodhnin në një vend tjetër.
“Si mund ta shpjegojë një valë e shkurtër gamma në tru raportimin e saktë të një amputimi në këmbë që ndodhte në sallën ngjitur të operacionit?” – pyet ajo, duke iu referuar një rasti të dokumentuar nga anestezisti francez Dr. Jean Jacques Charbonier.
Nga ana e tyre, neuroshkencëtarët pranojnë se këto perceptime ende nuk janë provuar në mënyrë përfundimtare. “Megjithatë, hipoteza e një ndërgjegjeje jo-lokale mbetet një mundësi reale,” pranon Dr. Charlotte Martial. “Dhe është një mundësi që aktualisht po e testojmë në një prej studimeve tona të vazhdueshme në spital.”
Për Janice Holden dhe shumë të tjerë që punojnë në këtë fushë, një nga aspektet më të rëndësishme të kërkimit lidhet me pasojat psikologjike për ata që kanë kaluar përmes një përvoje pranë vdekjes. Studimet tregojnë se këta persona mbeten me kujtime jashtëzakonisht të gjalla dhe të thella, dhe shumë prej tyre raportojnë ndryshime të mëdha në mënyrën si e shohin jetën dhe vdekjen.
Sipas Holden, këto pasoja ndahen në disa kategori:
• Psikologjike: përfshijnë humbjen e frikës nga vdekja, largimin nga materializmi dhe rritjen e ndjeshmërisë ndaj të tjerëve dhe mjedisit;
• Shpirtërore: një interes i shtuar ndaj temave shpirtërore;
• Fizike: ndryshime në metabolizëm, oreks, nevojë për gjumë dhe ndjeshmëri ndaj medikamenteve dhe stimujve si drita dhe zhurmat;
• Shoqërore: personat e martuar që kanë përjetuar PPV kanë një prirje më të lartë për divorc, ndryshim të rrethit shoqëror, lidhjeve me organizata apo edhe profesionit, për t’iu përshtatur ndryshimeve të reja të brendshme.
Për shkak të ndikimit të thellë emocional, disa ekspertë të shëndetit mendor argumentojnë se duhet ofruar mbështetje e strukturuar psikologjike për pacientët e kujdesit intensiv që kalojnë përmes PPV.
Në vitin 2021, këshilltarja shpirtërore dhe e shëndetit mendor Lilia Samoilo dhe Dr. Diane Corcoran (ish-presidente e Shoqatës Ndërkombëtare për Studimet mbi Përvojat Pranë Vdekjes) ngritën alarmin për atë që e quajtën “boshllëk mjekësor në përkujdesjen ndaj pacientëve me PPV”. Sipas tyre, rrëfimet e këtyre përvojave shpeshherë neglizhohen, nuk besohen, ose keqinterpretohen si probleme mendore.
“Nëse pacientëve nuk u ofrohet edukim mbi përvojat pranë vdekjes, ata mbeten me pyetje pa përgjigje dhe ngecin në një limbo emocionale,” shkruajnë ato. Kjo bëhet edhe më urgjente kur merret parasysh që një pjesë e konsiderueshme e PPV-ve janë emocionalisht shqetësuese – përfshirë ndjesi të tmerrshme, vizione ferri apo përjetimin e asgjësimit.
Një dritare e re: realiteti virtual
Edhe pse nuk është e mundur të provokohet me qëllim një PPV, një mënyrë interesante që studiuesit po përdorin për të eksploruar ndikimet psikologjike të tyre është realiteti virtual.
Në një studim nga Universiteti i Barcelonës, 16 pjesëmarrës përjetuan një “vdekje virtuale” në një ishull të simuluar – përfshirë ndjesinë e daljes nga trupi, një rishikim të jetës dhe një udhëtim drejt një drite. Krahasuar me një grup kontrolli, këta pjesëmarrës shfaqën më shumë sakrifica vetiake dhe interes për çështje globale sesa materiale. Një studim tjetër nga i njëjti ekip tregoi se përvoja virtuale e daljes nga trupi çoi në ulje të frikës ndaj vdekjes.
Studiuesit e përshkruajnë këtë si “një shembull ekstrem të një përvoje transformuese”.
Ndërsa kërkimet për përvojat pranë vdekjes vazhdojnë, ato ngrejnë pyetje intriguese për shkencëtarët dhe filozofët. Në një nga intervistat e tij të fundit para vdekjes në vitin 2024, Peter Fenwick u shpreh i gëzuar që gjithnjë e më shumë njerëz po ndihen të lirë të flasin për përvojat e tyre transcendete pranë vdekjes.
Kjo rritje e hapjes ndaj PPV-ve do të ndihmojë punën e neuroshkencëtarëve që përpiqen të kuptojnë çfarë ndodh me trurin në ato çaste vendimtare. Por ndërsa debati për shpjegimin thjesht biologjik mbetet i hapur, ajo që nuk vihet në dyshim është fuqia emocionale dhe transformuese që kanë këto përvoja për ata që i kanë jetuar.
“Pas asaj përvoje pranë vdekjes, jeta ime nuk do të jetë më kurrë e njëjtë,” thotë Leanda Pringle. “Edhe pse më mori shumë kohë ta përvetësoja plotësisht, aftësitë që kam tani më duken si diçka nga një film fantastiko-shkencor. Besoj sinqerisht se kam sjellë një pjesë të atij realiteti me vete.”
Dr. Christian Jarrett – neuroshkencëtar kognitiv dhe autor i disa librave për trurin dhe ndërgjegjen. / ScienceFocus – Në shqip nga bota.al
