Më 2 shtator 1969, në moshën 79 vjeçare, ndërroi jetë lideri komunist vietnamez, Ho Chi Minh, i njohur si revolucionar komunist dhe burrë shteti i cili, në vitet 1945–1955, mbajti funksionin e kryeministrit të Vietnamit dhe nga 1955 deri në 1969-ën, si President i Republikës Demokratike të Vietnamit (Vietnami Verior). Në vitin 1957, kur ishte në postin e Presidentit të Vietnamit, Ho Chi Minh, vizitoi edhe Shqipërinë, duke shkuar në disa rrethe të vendit. Që pas prishjes së marrëdhënieve zyrtare me Bashkimin Sovjetik në vitin 1961, regjimi komunist i Tiranës me në krye Enver Hoxhën, e konsideronte Vietnamin, si një nga shtetet më mike dhe më të afërt të saj, pas Republikës Popullore të Kinës. Nisur nga kjo, në shtatorin e vitit 1969, Tirana zyrtare dërgoi një delegacion në Vietnam, për të marrë pjesë në ceremonitë e varrimit të Ho Chi Minh-it, i cili kryesohej nga anëtari i Byrosë Politike të Komitetit Qendror të PPSH-së, Rita Marko, që njëkohësisht në atë kohë mbante edhe postin e zv / Kryetarit të Kuvendit Popullor të Republikës Popullore të Shqipërisë e gjithashtu, edhe si sekretar i Parë i Komitetit të Partisë së rrethit të Durrësit. Pas kthimit nga Vietnami dhe Republika Popullore e Kinës, ku ai delegacion bëri një vizitë miqësore, ashtu siç ishin “normat dhe rregullat e Partisë”, Rita Marko, raportoi para Enver Hoxhës dhe “shokëve” të tjerë të udhëheqjes, lidhur me ato vizita, gjë e cila pasqyrohet edhe në proces-verbalin përkatës me siglën “Tepër sekret”, që Memorie.al, po publikon të plotë në disa numra, sipas dokumenteve me proces-verbalin e këtij takimi, që ndodhet në Arkivin Qendror të Shtetit, fondi i ish-Komitetit Qendror të PPSH-së.
TEPËR SEKRET
Shënime të mbajtura gjatë raportit verbal të dhënë Sekretarit të Parë të Komitetit Qendror të PPSH-së, shokut Enver Hoxha, më 19 shtator 1969, nga shoku Rita Marko, kryetar i delegacionit që vizitoi Republikën Demokratike të Vietnamit, për të marrë pjesë në varrimin e Presidenti Ho Chi Minh, si dhe vizita në Republikën Popullore e Kinës.
Shoku Enver ftoi në mbledhje këta shokë, për të dëgjuar shokun Rita Marko: Mehmet Shehu, Haki Toska, Hysni Kapo, Ramiz Alia dhe Xhafer Spahiu. Shoku Enver ia dha menjëherë fjalën shokut Rita Marko.
SHOKU RITA MARKO; Pasi mbaruam së ngrëni, rreth orës 21:30, ose 22:00, Çu Enlai u ngrit dhe na ftoi të shkonim për bisedime. Ai sugjeroi të sillnim me vete kë të donim nga anëtarët e delegacionit dhe solli me vete të gjithë kinezët që ishin në darkë. Biseda filloi për çështje të tjera nga ato që u diskutuan në darkë, si çështja e delegacionit, që do të dërgohej në festën e tyre. “Mirëpresim delegacionin që do të na dërgoni me rastin e 20 vjetorit të shpalljes së Republikës sonë”, – tha ai.
“Ju lutemi thuajni shokut Enver dhe shokëve të tjerë shqiptarë të na dërgojnë një delegacion; Këtë propozim e kemi bërë edhe nëpërmjet ambasadorit. Ne sot kemi përgatitur një letër në të cilën shprehim dëshirën tonë që të ftojmë edhe shokun e Partisë Komuniste Marksiste-Leniniste të Polonisë, ndaj krijoni mundësinë që ai të vijë në Kinë. Nuk e di nëse është në Shqipëri apo jo”, – tha Çu Enlai. “Nuk e di, – thashë, – por do ta njoftoj kryesinë”.
Më pas, ai e filloi bisedën, duke thënë se; “pasi morët pjesë në ceremoninë mortore të Ho Chi Minh-ut në Hanoi, meqenëse jeni miqtë tanë, ju erdhët tek ne në Pekin, kështu që dëshirojmë t’ju informojmë se Kosigin, ka kaluar nga këtu dhe kemi pasur një takim me të në aeroport. Natyrisht, shoku Enver dhe shokët e tjerë udhëheqës shqiptarë, do t’ju pyesin për këtë takim, prandaj dua t’ju informoj shkurtimisht, për këtë çështje.
Katër vjet e gjysmë më parë, pasi Kosigin shkoi në Hanoi, ai kaloi përmes Pekinit, rrugës për në Bashkimin Sovjetik dhe gjithashtu u takua me kryetarin Mao, i cili i tha atëherë, se ne do të vazhdojmë polemika me ju edhe për 10.000 vjet të tjera, por ne do të ruajmë marrëdhëniet shtetërore.
Me këtë rast, atëherë biseduam me të për çështje tregtare, por më vonë, marrëdhëniet tona u acaruan gjithnjë e më shumë, jo vetëm në çështjet tregtare, por në të gjitha aspektet e tjera, duke arritur deri në provokimet aktuale.
Marrëdhëniet aktuale mes dy vendeve tona janë aq të acaruara, sa kanë arritur në një pikë shumë të ulët. Kjo çështje është e njohur si për ambasadorin tuaj të mëparshëm, Vasil Nathanaili, ashtu edhe për atë të ri. Edhe kontradiktat tona tregtare me Bashkimin Sovjetik, janë prishur.
Kështu, në vitin 1969, ne nuk lidhëm asnjë marrëveshje tregtare me sovjetikët, me përjashtim të ndonjë marrëveshjeje shumë të vogël, të parëndësishme. Dy vendet tona, janë shumë kritike ndaj njëri-tjetrit në shtyp dhe në arenën diplomatike. Kur emërtojmë revizionistët sovjetikë me emër, në fjalime, diplomatët e tyre largohen; kur nuk i përmendim, nuk largohen.
(Rita Marko) “Këtë duam, – ndërhyra unë, – që revizionistët të largohen nga vendet tona, që ne t’i mbajmë të pastër këta”.
Më pas Çu Enlai, ka shpjeguar se më herët nuk ka pasur incidente në kufi, por tani ka incidente të mëdha kufitare, si në Zhenbao, Xinjiang etj., ku ka pasur përplasje të armatosura. “Duke inkurajuar këto konflikte, – vazhdoi ai, – sovjetikët po transferojnë forca të mëdha ushtarake në Lindjen e Largët. Edhe pse delegacionet kufitare të dy palëve, takohen herë pas here, problemet nuk zgjidhen dhe qeveritë tona, vazhdojnë të shkëmbejnë nota reciproke pa arritur asnjë rezultat.
Sovjetikët kishin bërë një propozim për të pasur bisedime me ne, por jo të plotë. Ne bëmë një propozim të qartë dhe konkret, më 13 qershor. Pas kësaj, na dërguan një dokument, të cilit nuk iu përgjigjëm, sepse Brezhnjevi dhe më pas Gomułka, lavdëronin imperializmin amerikan në fjalimet e tyre, që u botuan në atë kohë.
Duke vlerësuar situatën e krijuar, ne i vendosëm vetes për detyrë të bëjmë përgatitjet politike dhe ushtarake dhe kemi thënë hapur, se do të luftojmë deri në fund, kundër të gjithë armiqve”. Pikërisht në këtë moment, Çu Enlai tha se në raportin e Lin Biaos në Kongres, thuhej se sovjetikët kishin kërkuar me telefon, të zhvillonin bisedime me ne. Këtë na e ka treguar edhe Kang Sheng, i cili ka shtuar se operatori telefonik, me iniciativën e tij, nuk i ka lejuar të kalojnë.
“Ne kritikuam operatorin telefonik, i cili nuk duhej të vepronte me iniciativën e tij, – na tha Kang Sheng, – (ndërsa) ai duhej të raportonte në udhëheqje, por, nga ana tjetër, e vlerësuam për frymën revolucionare dhe urrejtjen që kishte shprehur, gjë që pasqyron urrejtjen e të gjithë masave tona ndaj tyre”.
Më pas, Çu Enlai tha se ata do t’i përgjigjen shënimit të tyre. Ai shtoi: “Duke mbajtur parasysh gjithë rrugën e tyre, mendojmë se nuk ka asgjë për të folur me ta, se në situatën aktuale, revizionistët sovjetikë, kërkojnë kontakte me ne”.
“Deri sa isha në Hanoi, – vazhdoi Çu Enlai, – ne shmangëm kontaktet me ta, por sapo sovjetikët mësuan se do të shkoja në Vietnam, për të marrë pjesë në funeralin e Ho Chi Minh-ut, ata nxituan të përfitonin nga ky rast dhe kjo është arsyeja pse ata i ndërprenë menjëherë bisedimet me ministrin e Jashtëm japonez dhe dërguan delegacionin e tyre, të kryesuar nga Kosigin për t’u takuar me mua në Hanoi.
Meqenëse delegacioni ynë u kthye shpejt në Pekin, delegacioni sovjetik, qëndroi në Indi, ku zhvilloi bisedime me qeveritarët e atjeshëm. Delegacioni sovjetik, mbërriti në Hanoi më 6 shtator, ndërsa delegacioni shqiptar, mendoj se mbërriti më 8 shtator. Aty, bazuar në propozimin tuaj, Li Xiannian, duke marrë parasysh mendimin tuaj, nuk iu përgjigj përshëndetjes së Kosigin”.
(Rita Marko): Kur thashë se ky ishte pozicioni i duhur, Çu Enlai nuk foli. Pasditen e 9 shtatorit, ministri i Jashtëm vietnamez shkoi në Li Xiannian dhe informoi delegacionin kinez, për kërkesën sovjetike, për një takim kino-sovjetik në nivel kryeministror. “Kur u nisët për në Pekin, – na tha Çu Enlai,-sapo kishim shqyrtuar propozimin sovjetik dhe, pasi biseduam me Mao Ce Dunin dhe Lin Biaon, u përgjigjëm nëpërmjet vietnamezëve, se mund të kishim një takim në aeroportin e Pekinit.
Por kur përgjigja jonë mbërriti në Hanoi, Kosigin ishte larguar nga Vietnami (dhe) ai e mori përgjigjen tonë, vonë. Vietnamezët na informuan se edhe sovjetikët, ishin të gatshëm që ai të vinte nga Irkutsk, por ata propozuan që të shpallej publikisht, sikur të kishte ardhur nga Hanoi. Me udhëzimet e kryetarit Mao, pranuam takimin me Kosigin dhe biseduam me të për tre orë e gjysmë dhe pasi hëngrëm drekën, ai u largua. Ka një arsye për nxitimin e tyre, për të bërë këtë takim”.
Çu tha: “Ne donim të dinim, pse ata e kërkuan atë kaq urgjentisht. – Dua të theksoj, – vazhdoi ai, – se bisedimet nuk kishin lidhje me partinë; ishin bisedime përgjatë kanalit shtetëror. Në këtë mbledhje sovjetikët, kërkuan që të zgjidheshin problemet më urgjente mes nesh.
Para se të bisedonim, ne parashtruam dy kushte të rëndësishme për sovjetikët: së pari, që ne do të vazhdojmë polemika teorike kundër tyre, por kjo, nuk duhet të pengojë marrëdhëniet midis dy palëve tona; së dyti, sa i përket thashethemeve që qarkullojnë në Bashkimin Sovjetik, se do të bombardoni bazat tona atomike, ju paralajmërojmë dhe duam të dini se, në një rast të tillë, do të keni hyrë në luftë me ne. Dhe për këtë, ne po mobilizojmë popullin për luftë.
E gjithë bota po thotë tani, se kufiri kino-sovjetik, është një situatë shumë e tensionuar dhe se një luftë midis sovjetikëve dhe nesh, është gati të nisë. Këto fjalë qarkullojnë, për shkak të lajmeve të transmetuara nga vetë Bashkimi Sovjetik dhe agjencitë e lajmeve amerikane dhe japoneze. Megjithatë, – tha Çu Enlai, – situata në kufi, nuk është aq e tensionuar sa duket të jetë. I thamë Kosiginit, se jemi të gatshëm të bisedojmë për zgjidhjen e problemeve të kufirit.
Por për shkak se bisedimet mund të zgjasin shumë, përpara se ky problem të zgjidhet përfundimisht, do të ishte mirë të gjejmë një zgjidhje të përkohshme, siç kemi bërë me Indinë dhe vendet e tjera kufitare. Për këtë, ne propozojmë që të ruhet status quo-ja në kufi, të shmangen konfliktet e armatosura mes dy palëve, të mos hapet zjarr ndaj njëra-tjetrës, të mos cenohet hapësira ajrore, të mos pengohet lundrimi ujor dhe që trupat e të dyja palëve.
Palët duhet të largohen nga rajonet, që duhet të diskutohen. Ne u sugjerojmë atyre, që banorët e disa rajoneve kufitare, të lejohen të hyjnë në territorin, sipas nevojave dhe kullotave të tyre. Këto ishin propozimet tona për zgjidhjen e përkohshme të problemit të kufirit”, tha Çu Enlai në përfundim të kësaj teme.
“Kosigin në përgjithësi ishte dakord me propozimet tona dhe premtoi se do t’i raportonte gjithçka Byrosë Politike. I thamë gjithashtu se do t’i raportonim kryetarit Mao Ce Dun. Duke marrë këto masa, mendojmë se do të ulim tensionin, që ekziston në kufirin mes dy vendeve tona”, shtoi ai.
“Më pas, – vazhdoi ai, – biseduam me Kosigin, për çështje që kanë të bëjnë me tregtinë dhe transportin hekurudhor e ajror dhe i thamë se nga ana jonë, do të respektojmë marrëveshjet. Biseduam edhe për shkëmbimin reciprok të ambasadorëve. Këto ishin temat kryesore të bisedës që patëm”.
“Sipas mendimit tonë, – tha Çu Enlai, – sovjetikët nuk do të ndryshojnë planin e vendosjes së forcave të tyre të armatosura, pranë kufirit tonë, ndaj ne duhet të përgatitemi dhe të vazhdojmë të mobilizojmë masat për luftë, sepse ata mund të përpiqen të na mashtrojnë, pra një sulm i befasishëm ndaj tyre, një pjesë nuk mund të përjashtohet.
E dimë që në udhëheqjen e Bashkimit Sovjetik, ka edhe njerëz aventurierë, njerëz që bëjnë llogaritë e gabuara. Duke sulmuar të parët, mendojnë se kanë avantazhin dhe do të fitojnë. Të njëjtën gjë kanë thënë edhe amerikanët. Nuk ka unitet brenda udhëheqjes sovjetike, – shtoi ai. – Në situatën kaotike në të cilën janë futur, mund të marrin një vendim të gabuar. Kjo na detyron të jemi gjithmonë vigjilentë. Megjithatë, ekziston edhe mundësia që tensioni të ulet.
Nëse kjo do të jetë kështu, qoftë edhe për një kohë të shkurtër, mendojmë se do të jetë e dobishme për ne. Dhe kjo mund të arrihet, – tha ai, – sepse sovjetikët, predikojnë aq shumë për paqen, (dhe) populli sovjetik, nuk e mbështet luftën. Ulja e tensionit midis dy vendeve tona, – vazhdoi Çu Enlai, – do të ndikojë që revizionistët sovjetikë, të çmobilizojnë forcat e tyre. Këto situata janë në favorin tonë, sepse na ndihmojnë duke na dhënë kohë. Çfarë mendoni për këto çështje?
(Rita Marko): “Kështu i gjykoni ju këto çështje, – iu përgjigja, ne thamë atë që mendojmë, që nuk është në përputhje me ju”.
SHOKU ENVER HOXHA: Do të ishte bukur, sikur të mashtronin edhe amerikanët në këtë mënyrë, të çmobilizohen, siç mendojnë me naivitet kinezët, që ne të fitojmë kohë, të mobilizojmë, të forcohemi. A është e mundur të çarmatosen imperialistët dhe revizionistët?
SHOKU RITA MARKO: “Para se delegacioni sovjetik, të nisej për në Hanoi, – na tha Çu Enlai, – sovjetikët kishin kërkuar që avioni që do të çonte delegacionin në Vietnam, të kalonte përmes Kinës – një avion i madh me 700 vende, i cili do të transportonte edhe furnizimet për balsamimin e Ho Chi Minh, por ne nuk e lejuam, kërkoi si kusht që të kishte edhe një pilot dhe radio operator kinez. Ata nuk ranë dakord për këtë, kështu që avioni kaloi nëpër Indi, etj.”.
Kur Çu Enlai shprehu mendimin se nëse sovjetikët bien në një marrëveshje me kinezët do të çmobilizohen, se janë për paqe etj., theksova edhe një herë se çfarë janë revizionistët sovjetikë, se ne i njohim shumë mirë. “Po, ata kanë mosmarrëveshje brenda udhëheqjes”, – tha Çu Enlai.
“Edhe më mirë, – prapë ndërhyra, – duhet të punojmë që këto mosmarrëveshje të shtohen, që të ndahen edhe më tej dhe të përfitojmë nga kjo situatë, ndaj mendoj se ky takim ishte i gabuar dhe u ka shërbyer atyre”. Ai nuk e pëlqente këtë.
Megjithatë, ai përsëri mori fjalën filloi të shtjellonte këtë çështje, duke shpjeguar se arsyeja e parë pse sovjetikët u detyruan të bënin këtë takim, është që ata të mund të bëjnë presion mbi Shtetet e Bashkuara, të cilat kërkojnë lëshime të mëdha nga Bashkimi Sovjetik.
Më pas ai trajtoi çështjen e Berlinit Perëndimor, për të cilin asgjë nuk është bërë dhe nuk do të bëhet, foli për konferencën e Parisit, për Vietnamin, ku bisedimet nuk po shkojnë ashtu siç duan sovjetikët, për vizitën e Niksonit në Rumani dhe jo në Bashkimin Sovjetikë, etj.
Të gjitha këto (çështje) e kanë preokupuar shumë Bashkimin Sovjetik, dhe për këtë arsye, me këtë takim, sovjetikët duan të arrijnë diçka të madhe para se të shkojnë në OKB në prag të Asamblesë së Përgjithshme.
“Arsyeja e dytë, – vazhdoi Çu Enlai, – është se ka vështirësi të mëdha të brendshme në Bashkimin Sovjetik. Ajo mban rreth një milion ushtarë përgjatë kufirit kinez dhe në Mongoli. Forcat e Traktatit të Varshavës, mbështeten nga qeveritë e vendeve përkatëse, ndërsa furnizimi i ushtrisë sovjetike me ushqime, veshje e, kështu me radhë, në zonën kufitare me Kinën, është shumë i vështirë.
E njëjta situatë është edhe për banesat. Janë dy rrugë që duhet të zgjedhin, ose për të shkuar në luftë kundër nesh, ose për të lehtësuar tensionin. Dimri tani po afron, (dhe) dimri është shumë i ashpër në vendin ku ata kanë forcat e tyre. Ata kanë vetëm shtatë divizione, në kazermat në Mongoli. Plus, ata nuk mund t’i vendosin makineritë e mëdha që kanë, as në kazermë, as në çadra”.
“Arsyeja e tretë, – vazhdoi Çu Enlai, – është se ka njerëz budallenj në udhëheqjen e Bashkimit Sovjetik. Brenda udhëheqjes sovjetike, ka mendime të ndryshme për çështjen e luftës; disa janë për luftë, disa për paqe. Kjo ishte gjithashtu e dukshme në shprehjet e fytyrës së Kosigin, – tha Çu Enlai. – Vetë Kosigin, është për uljen e tensionit, sepse duke qenë një ekonomist i madh, ai është i vetëdijshëm, për pasojat e rënda të luftës.
(Rita Marko): “Kosigin është një ujk i poshtër, – e ndërpreva, – para se të ishte ekonomist, (dhe) ai është në radhë të parë një njeri politik, sepse për çështjet ekonomike, ka plot njerëz që mund ta ndihmojnë; ai është një lider ideologjik revizionist, i gatshëm për të bërë gjithçka, prandaj nuk është rastësi që e nxjerrin vazhdimisht në skenë”.
Çu Enlai tha më pas, se; “takimi i Moskës vërtetoi se Bashkimi Sovjetik, kishte humbur autoritetin që kishte dikur dhe nuk mundi të lëvizte stafetën e dirigjentit, si më parë, se shumë parti të tjera dënojnë (Bashkimin Sovjetik) për hapat që ndërmerr në lidhje me rritjen e tensionit në kufirin me ne. Vetëm ato parti, që marrin ndihmë materiale nga Bashkimi Sovjetik, tani e mbështesin atë në aventurat e tij kundër Kinës”. Memorie.al
