Nga Fahri Musliu
“Kërpudha beton’, rreth 600 mijë, simbol i së kaluarës së tmerrshme. Nëse sot, në vend të bunkerëve, do të ndërtoheshin banesa, qytetarët e Shqipërisë, nuk do të kishin probleme me strehimin. Sepse kostot e bunkerit më të vogël, do të ishin të barabarta, me kostot e një apartamenti me një dhomë gjumi e, gjysmë”. Në asnjë vend të ish-Bllokut komunist të Lindjes, nuk ka gjurmë kaq mizore të së shkuarës dhe diktaturës, sa në Shqipëri. Këta janë bunkerë, ose siç i quajnë të tjerët – “Kërpudha betoni”, që simbolizojnë në mënyrë më të habitshme, një qeveri të çmendur dhe paranojake, që e mbajti vendin dhe qytetarët e tij në izolim të plotë dhe frikë, nga “armiqtë e të gjitha ngjyrave”.
Megjithëse Shqipëria mund të shkruhet për tema të ndryshme, historia e bunkerëve, më ka intriguar që nga viti 1990, kur vizitova për herë të parë vendin. Doja të dija më shumë, për ato ndërtesa të braktisura që mbulojnë të gjithë vendin dhe nuk shërbejnë, për asnjë qëllim!
Muajin e kaluar, ndërsa isha ulur në një nga kafenetë e shumta në qendër të Tiranës, duke biseduar me miqtë, në tavolinën ngjitur, ishte ulur një zotëri i vjetër, për të cilin një koleg më tha, se quhej Josif Zegali dhe se ai kishte projektuar bunkerët në vend, me urdhër te regjimit te atëhershëm enverist. Prandaj e quajnë “Kolonel Bunker” dhe sipas rrëfimit të tij, regjisori i njohur shqiptar, Kujtim Çashku, ka bërë një film me atë emër, një koleg më prezantoi me të dhe Josif Zegali, e pranoi me kënaqësi bisedën.
Pas disa minutash bisedë, për jetën e përditshme, në asnjë moment, nuk e kuptova njeriun, nuk ishte e lehtë për të, të kthente filmin, 35 vjet më parë dhe të evokonte gjithçka që përjetoi ai, familja e tij dhe i gjithë vendi…!
– “Kupolat e betonit, mund të shkatërrohen ose të zhvendosen në vende të tjera, të cilat do të lironin një sipërfaqe të madhe toke bujqësore dhe do të zbukuronin peizazhin”! Kështu e nis rrëfimin, inxhinier kolonel Josif Zegali, i cili mbushi 71 vjeç dhe shton se; duke folur për bunkerët sot, do të thotë të flasësh, për të gjithë historinë e vetme dhe për fatet dramatike e tragjike, të shumë njerëzve në vend.
-“Ideja e bunkerëve, lindi në fillim të viteve 1960, sepse atëherë Shqipëria, shpalli izolimin e saj nga vendet e tjera komuniste dhe mori pjesë në ‘Traktatin e Varshavës’ dhe Enver Hoxha e aparatçikët e tij, arritën në përfundimin, se vendi duhet të ngrihet plotësisht. Numri i tyre, ishte 18-20 herë më i madh, se nevoja e vendit për mbrojtje, dhe detyra për projektimin e bunkerëve, më ra mua, si inxhinier i diplomuar në Moskë dhe njeri me gradën kolonel, të ushtrisë shqiptare”.
-Por, – vazhdon zoti Zegali, – historia e bunkerëve shqiptarë, ka edhe një bilanc të tmerrshëm, për të dhe familjen e tij: tetë vjet burgim (1974-‘82) dhe vdekjen e vajzës së madhe, e cila vdiq nga vuajtjet dhe poshtërimet; shkurorëzimi dhe heqja dorë nga atësia e katër fëmijëve, në mënyrë “vullnetare”, me qëllim shpëtimin e tyre, nga më e keqja. Ai dënohet me tetë vjet burg për; “10 vjet vonesë, në ndërtimin e bunkerit” dhe akuzohet si “agjent i huaj”…!
Z. Zegali, i kujton ato kohë të vështira me dhimbje, që ndihet pas çdo fjale të thënë. Sepse siç thotë ai vetë, ndërtimi i bunkerit, mori me vete djersën dhe gjakun e qytetarëve shqiptarë: çdo vit humbnin jetën; 70-100 persona, në të gjithë vendin.
– “Detyra për projektimin e bunkerëve më ra mua dhe ekipit që unë drejtova, thotë zoti Zegali. – Sepse atëherë, 35 vjet më parë, kur u ktheva nga Moska, për inxhinier ushtarak, u emërova shef i Shtabit Inxhinierik, të Ushtrisë Shqiptare. Çështja e bunkerëve, u trajtua drejtpërdrejt nga Mehmet Sehu, personi i dytë në vend, pas Enver Hoxhës.
– E dini, fortifikimet në vend, filluan menjëherë pas çlirimit të vendit, në vitin 1945, siç bëhej në të gjithë botën në atë kohë dhe Shqipëria, ishte tërheqëse për shumë vende, për shkak të vendndodhjes së saj strategjike. Lufta e Ftohtë, e bëri atë edhe më të domosdoshëm, por fatkeqësia është, se bunkerët u ndërtuan, jashtë të gjitha normave ushtarake dhe inxhinierike.
Sepse, ndërsa ne po punonim për hartimin e tyre, Byroja Politike (Partia e Punës së Shqipërisë), ishte ajo që vendosi numrin dhe vendin sipas sistemit; ‘sa më shumë, aq më mirë’. Enver Hoxha, kishte një qëllim të qartë; – të qëndronte në pushtet sa më gjatë”, thotë z. Zegali dhe shton:
– “Mundësia që NATO, apo vende të tjera Lindore, të ndërhynin ushtarakisht në Shqipëri, ishte e vogël, por mund të ndikonin, në përmbysjen e regjimit komunist në vend. Për këtë arsye, regjimi i Enver Hoxhës, vendosi të rrisë numrin e bunkerëve në të gjithë vendin, në fillim të viteve 1970 dhe bashkë me të, filloi ndërtimi i tuneleve, në të cilët në rast lufte, do të ishte jo vetëm industria ushtarake, të vendosura aty, por edhe të gjitha rezervat për menaxhimin e shtetit.
Kështu, Shqipëria me mijëra kilometra tunele, u bë vendi më i tunelizuar në botë, pas Koresë së Veriut. Klika në pushtet në atë kohë, kërkonte nga ne garanci, për cilësinë e çdo bunkeri individual, – thotë arkitekti i tyre dhe shton se; – Ato mund të shkatërroheshin, vetëm me 300 predha artilerie dhe gjuajtje të vazhdueshme. Kemi bërë teste të ndryshme, në to kemi përfshirë edhe kafshë të ndryshme dhe kemi qëlluar me armë të ndryshme, njerëz dhe bunkerë. Vetëm bërthamore, nuk është provuar”.
Partizan, inxhinier, i burgosur
Josif Zegali, e përjetoi kthesën e parë në jetën e tij në vitin 1943, kur la studimet në Itali dhe u kthye në vend, për t’iu bashkuar Lëvizjes Çlirimtare. Në moshën 17-vjeçare, u bë anëtar i një grupi të njohur partizan, të Pezës. Çlirimi i vendit, e gjeti komisar të një batalioni.
Në dhjetor 1945, Zegali shkoi në Bashkimin Sovjetik, për të studiuar në një shkollë të mesme inxhinierike ushtarake. Tre vjet më vonë, u kthye në Shqipëri, ku punoi në Ministrinë e Mbrojtjes dhe në vitin 1954, shkoi sërish në Moskë dhe regjistrohet në Akademinë e Inxhinierisë Ushtarake. Kthehet në Tiranë në vitin 1960, me diplomë inxhinier ushtarak dhe gradën kolonel.
Ai kishte një karrierë të madhe përpara: ai u bë Shef i Shtabit të Ministrisë, së Inxhinierisë së Mbrojtjes, deri në vitin 1970. Në atë kohë ,ai kishte 14 dekorata në gjoks, ishte kandidat për Doktor i Shkencave Ushtarake dhe u nominua për çmimin “Hero i Popullit”. Por asnjë nga këto, nuk e ndihmoi të shmangte, kazamatët e Enver Hoxhzës. E pyesim bashkëbiseduesin, për numrin e bunkerëve dhe çmimin e gështenjave?
– “Në vitin 1974, kam nënshkruar një kontratë me Kinën, për blerjen e 3000 tonë armaturë dhe mijëra tonë çimento, pasi deri atëherë, ishin ndërtuar një numër i madh bunkerësh, më të vegjël. Nuk e di numrin e saktë, por shifra. është rreth 600.000 bunkerë, të profileve të ndryshme, nga ata për individë, deri tek ato për kolektivë, me përmasa togash dhe kompanish.
Nëse sot në vend të bunkerëve, do të ndërtoheshin banesa, qytetarët e Shqipërisë, nuk do të kishin probleme me strehimin. Sepse kostot e bunkerit më të vogël, do të ishin të barabarta, me kostot e një apartamenti, me një dhomë gjumi e gjysmë. Ose një shembull tjetër: 1 kilometër rrugë e asfaltuar, do të ndërtohej me 20 bunkerë më të vegjël”.
– Shumë oficerë të ushtrisë shqiptare, e kuptuan çmendurinë dhe euforinë e partisë, për bunkerizimin e vendit, por kishin frikë të thoshin diçka. Megjithatë, disa prej tyre rezistuan dhe u shpallën nga autoritetet, si: “armiq të vendit dhe popullit e puçistë”, dhe ai grup oficerësh të lartë, u likuidua në verën e vitit 1974 dhe grupi më i madh, u ndëshkua me ashpërsi, me burgim, internim, apo pushkatim.
Kolonel Zegali, nuk ka mundur t’i shmanget dënimit, që përjetuan kolegët e tij. Ai dënohet me tetë vjet burg, për akuzën e “sabotimit” dhe “agjent i huaj”. “Këtu fillon drama ime personale dhe familjare, – thotë me ton të shqetësuar, zoti Zegali. Tre nga katër vajzat, u internuan në Sarandë, Librazhd dhe Pukë, ndërsa gruan dhe vajzën e vogël, i dëbuan nga banesa dhe nga puna…! Unë dola nga burgu, në vitin 1982 dhe u befasova nga marrëzia e këtij sistemi, kur pashë shkallën në të cilën bunkerët, mbulonin vendin!
I shkrova Enver Hoxhës dhe i kërkova të ndalonte këto marrëzi. Por, tre javë më vonë, më arrestuan përsëri dhe më mbajtën në qeli, për 126 ditë. Vuajtja prek sërish familjen, e cila thuajse po shpërbëhet. Tamara, vajza e madhe, vdes në moshën 34-vjeçare, si nënë e tre fëmijëve. Është një fat i dhimbshëm dhe tragjik, jo vetëm për mua dhe familjen time, por edhe për mijëra e mijëra familje të tilla në Shqipëri, që përjetuan diktaturën e Enver Hoxhës”, thotë ai.
Edhe pse Josif Zegali, ka punuar si arkitekt, në diçka që nuk i ka ndihmuar vendit, ai nuk e pranon atë kritikë. – “Kam punuar inxhinier, për të mirën e vendit, por të tjerë kanë qenë ata, që e kanë dëmtuar. Kushdo që kishte bërë atë që bëra unë, me siguri do të kishte pasur të njëjtin fat”, thotë i dorëhequr zoti Zegali.
Zoti Zegali, edhe pse në vite të avancuara, duket se po kërkon atë ,që nuk e kërkonte njëzet vjet më parë. Ai beson, se bunkerët, janë ende vepra me vlerë. Sepse, 70 për qind e atyre bunkerëve, mund të hiqen ose të përdoren për qëllime të ndryshme. Për ndërtimin e digave, apo porteve të ndryshme, si bazë për autostrada. “Bunkerët, – thotë Zegali, – mund të riciklohen, edhe sepse në Gjermani dhe SHBA-ës, ka makineri të tilla, që thyejnë këto ndërtesa dhe ndajnë betonin nga armatura, e cila mund të përdoret, në ndërtim si material i lire”.
Historia e bunkerit, ka zënë vend edhe në një nga dorëshkrimet e tij, që është në pritje të botimit. Është një temë që flet për fatin e 300 ushtarakëve të ushtrisë shqiptare, të cilët përjetuan më të keqen, gjatë regjimit të Enver Hoxhës.
Filmi “Kolonel Bunker”
Sa herë që z. Josif Zegali, takon aktorin Agim Qirijaqi, në rrugët e Tiranës, i thotë; “Ku je, o kolonel bunker”, ndërsa aktori i përgjigjet: “Unë jam në film, por ti je një kolonel i vërtetë”. Josif Zegali, është aq real, sa historia e tij në fakt, frymëzoi regjisorin e njohur shqiptar, Kujtim Çashku, të realizonte një film, të quajtur; “Kolonel Bunker” (Kolonel Bunker), një nga bashkëprodhimet më të suksesshme, me francezët dhe polakët.
Totalitarizmi shqiptar, e inkurajoi Kujtim Çashkun, të shfaqi tragjedinë e lartpërmendur. Prania e Zegalit, në fillim dhe gjatë xhirimeve të filmit, e ndihmoi regjisorin, të gjente detaje dhe personazhe, për skenarin e tij. “Me ndihmën e simbolit të bunkerit, – thotë Çashku, – u përpoqa t’u transmetoja njerëzve, idenë, se paranoja kolektive, u krijua kundër një armiku imagjinar, që nuk u shfaq kurrë dhe nuk e dimë kurrë, kush është.
Le të mendojmë për një moment, ndjenjën e alarmit dhe një luftë të mundshme, që po krijonte një Shqipëri të traumatizuar”!
Dhe për ta paraqitur atë realitet, bunkeri shfaqet ashtu siç e shohim ne, në jetën reale: dikush bën dashuri në të, i siguruar nga një “mburojë socialiste”, ndërsa dikush tjetër, e kthen në tualet./ Memorie.al
