Nga Mark Brunga
Karl Ludvig Prinz piktor austriak i njohur si peizazhist dhe skenograf, pasi ka udhetuar gjatë nëpër Evropë, edhe në zbatim të detyrave të tija ushatrake që kryente në shtabin e luftës si piktor pranë shtabit ushtarak të shtypit, i ka tërhequr vëmëndjen peisazhi i Durrësit, të cilin e ka hedhur telajo. Nuk është se ka dhënë ndonje peisash befasues, por na ka transmetuar nje Durres në ditet e tija të rëndomta në klimen e luftërave të fillim shekullit. Nje vënd banim të drobitur nga pushtimi i gjatë otoman, që i a kishte nderprere kontaktet me perendimin europian dhe e kishte asifiksuar gradualisht. Duke i a shuar shkelqimin e herëshëm që ka pasur. Piktura e austriakut Karl Prinz është në rastin që po paraqesim më shume nje harte e gjendjes së qytetit të mbetur mes ligatinave në sfond. Që dukshëm mund të jenë edhe skicime ushtarake për rrugekalime trupash dhe mjetesh pasi sikurse theksuam, ai ishte pjesë e shtabit ushtarak për shtypin. Dhe megjithëse autodidakt, ai ishte nje piktor i formuar dhe me reputacion . Pasi që nga viti 1908 ishte anëtar i organizmit të Arteve të Bukura të Vjenës. Nga viti 1912 ai krijoi ishte skenografi që pikturoi skenat për operën në Vjenë dhe për teatrot në Mynih, Hamburg dhe Nju Jork. Gjatë Luftës së Parë Botërore u pranua si piktor lufte në shtabin e shtypit të luftës austro-hungareze. Në pikturën e Durrësit, larg ne sfond duket me vizatim të lehtë Ura e Dajlanit. Nga vëndi ku ka realizuar pikturën ura ishte një objet i largët, sa që vështirë ta kapë syri normal. Por kjo nuk vlen kur flitet për vëmëndjen në vrojtim të një specilisti ushtarak.
Ura e Dajlanit
Ura e Dajlanit në vepër arti vitet e fundit ka qarkulluar si kartolinë e emetuar nga kryqi i kuq austriak i asaj periudhe, sëbashku me disa piktura të tjera të realizuara nga Lezha, Shkodra etj. Vlerat e para të kësaj kartoline në ankande të ndryshme kanë qënë diferente nga 5 deri në 19 euro. Edhe sot Ura e Dajlanit ne Durres, për ne banorët e qytetit bregdetar nuk është thjeshte një urë si urat e zakonëshme. Që ndodhen në çdo vënd banim. Për Durresin ajo ka qënë nje objekt me vlera, pasi ishte e vetmja pikë hyrje dhe dalje në këtë qytet historik. Përveçse vlerave utilitare që kishte si e tillë deri në vitet 60 kur u tha këneta, ajo ka vlera të mëdha në këngët ku përmendet, hartat ushtarake ku është hedhur si dhe betejat që janë zhvilluar për zotërimin e sajë. Ura e vjetër e cila ashtu siç arriti deri në shekullin e 20, me një masiv betonarmeje të deformuar nga pesha e viteve, mbase do ti bënte nder historis së qytetit. Ura lindi në ato kohëra kur termetet që kishin rrënuar qytetin dhe fundosur nje pjesë të lagjeve periferike te tijat ne zonën e sotme të ish kënesës, e kishin kthyer në lagunë pjesën e butë të tijën, “në zonën e ijeve”, duke filluar nga Porto Romano deri tek zona bregdetare e plazhit te sotëm ku kalimi behej vetëm nepermjet Urës së Dajlanit. Të gjitha kalimet rrugore që lidhnin qytetin me steren beheshin vetëm nepërmjet kësaj ure. Nje pikture e vjetër ruan pamjet e rralla të cilat po i sjellim për lexuesit, ku qyteti antik ne fillim te ringjalljes se tijë ka përmasat e një fshati, me pak ndertesa. Piktura në këtë rast është një dokument i rrallë i relievit që ai zotëronte në një periudhe të largët historike. Është një pikturë dhe hartë besnike njëkohësisht e Durresit në një nga periudhat e tija të vështira historike. Ura e njohur si Ura e Dajlanit e ka marrë këtë emër nga perdorimi i banoreve që merreshin me peshkim. Duke qënë një pike ku kalonte peshku ne lagunë dhe anasjelltas aty ishte edhe vëndi ku ishte ngritur dalani i peshkimit ku peshku gjuhej ne sasi te madhe. Dalanet sipas specilistëve janë veprat më jetegjata në praktiken e gjuajtjes se peshkut, një pasuri kulturore dhe me shumë vlerë ekonomike dhe historike. Te ura e Durresit për të kursyer lenden ndertimore është gjetur pika më e ngushtë e kanalit ndërmjet detit dhe lagunës. Kjo ka qënë edhe zona më ideale e ngritjes së dalanit. Dhe ura prej druri si dhe dalani janë kthyer ne nje simbiozë historike dhe toponimike për Durresin. Piktura mbetet në këtë rast një vepër e rrallë dokumentare për ata që duan të njohin vlerat e qytetit të tyre Durrësit.
Ura e Dajlanit ne ngjarjet historike
Nje pjesë historike që ka të bëjë meqytetin e Durresit kur ai ishte kryeqyteti “ princëror” i vëndit tonë, na vjen nepërmjet anës dokumetare të kohes së Princ Vidit. Janë kujtime mbi luften dhe uren e dajlanit ne vitin 1914 që krahas shumë historianëve na i sjell edhe Sejfi Vllamasi në librin “Ballafaqime politike në Shqipëri”. Në një fragment ai sjell një ngjarje historike me përmasa europiane. Ngjarje që ka si sfond historik pikerisht Uren e Dajlanit. Vllamasi shkruan : “ Tomsoni bashkë me Xhavit Leskovikun përgatitën një vijë mbrojtjeje mbasi mendohej se kryengritësit me siguri do ta sulmonin Durrësin. Vija e mbrojtjes e cila fillonte nga Ura e Dajlanit deri në Bishti i Pallës, mbrohej vazhdimisht prej xhandarëve dhe vullnetarëve. Më 23 maj Tirana ra në duar të kryengritësve. Më 15 qershor, afër të gdhirit, kryengritësit sulmuan Durrësin nga Bishti i Pallës me 500-600 shijakas dhe nga Ura e Dajlanit me Kavajas, të komanduar nga sheh Hamdi Shijaku. Fuqia qeveritare e priti sulmin me trimëri. Që të dy palët kanë luftuar me heroizëm. Kryengritësit u thyen duke lënë shumë të vrarë. Komandanti i tyre Sheh Shamdiu u plagos dhe u shërua në spital të Durrësit. Në luftën nga ana e kodrave, u vra kapiten Kamber Sejdini, patriot veteran dhe një nga oficerët më të dalluar të Shqipërisë. Kolonel Tomsoni, bashkë me disa krerë të vullnetarëve, ishte në Gazhane, ku kontrollonte luftën. Një kavajas kalon tinëzisht nga Ura e Dajlanit e nëpër det i afrohet Gazhanës, fshihet prapa një shkoze dhe prej andej qëllon e vret Tomsonin. Mbas atij vret dhe Ajdin Dragën, të vëllanë e Nexhip Dragës, pa u kuptuar aspak se nga vinin plumbat. Por, një xhandar kurveleshas e dikton kavajsin dhe midis dy palëve fillon një duel qitjesh e cila merr fund me vrajsen e kavajasit. Vrasja e kolonel Tomsonit bëri një përshtypje jashtëzakonisht të madhe në Durrës dhe pati një efekt gati vendimtar mbi fatin e ngjarjeve të asaj kohe”. Pikerisht një moment te inspektimit të rojeve të ushtrise shtetërore te Vidit nga koloneli Tomson na sjelle dhe nje foto e bërë ne uren e Dajlanit. Te cilen po e botojme , sëbashku me një foto tjetër me pamje të Durresit të atyre viteve…si dhe foton e sotme te ures simbolike që nuk eksiston me…
Ura e Dajlanit dhe çlirimi i Durresit
Me largimi i garnizonit gjeerman pranë Urës së Dajlanit, shënohet edhe çlirimi i Durresit. Këtë na sjellin kujtimet e lëna në dorëshkrim para ndarjes nga jeta të veteranit Ramazan Vogli. Ai i pershkruan kështu keto momente duke kujtuar se rreth orës 02.00 të natës në vënd komande ka shkuar një motocikletë treçikël dhe personi që e drejtonte atë i është drejtuar banesës ku qe vendosur Këshilli N.Cl i Qarkut, Komanda e Qarkut . “Njeriu që zbriti me të shpejtë nga tricikli ishte një person i yni, Hilmi Hoxha, i cili njoftoi shpejt me emocione për largimin e forcave gjermane nga Durrësi. Me pas Vogli na sjell të plotë tabllonë e hyrjes së tijë me një person me emerin Bedi dhe me Hilmiun në qytet. “Nisemi drejt Durrësit. Heshtje e madhe. Vetëm zhurma dhe dritat e triciklit e prishnin qetësinë e natës. Arritëm tek ura e Dajlanit. Shtyllat e postbllokut ishin hedhur nga e djathta, dukej që ndonjë mjet i rëndë ti kishte hedhur ashtu gjysëm të thyera. Postë komanda i kishte dyer e dritare të hapura, brenda asgjë nuk ishte në vëndin e vet. Tavolina dhe karriget e Komandantit gjerman ishin hedhur nepër tokë në mënyrë të parregullt. Dhomat e fjetjes së ushtarëve paraqiteshin më keq gjë që tregonte rrëmujë të provokuar nga nxitimi e nervozizmi.Tue pa gjëndjen në post komandë nuk kishte arësye të dyshohesh për të papritura në qytet… U nisëm me të shpejtë për në qytet, arritëm në hyrje dhe muarëm rrugën në lindje të qytetit që të con tek banka kombtare. Kjo rrugë nuk kishte pasur ndryshime, ishte po ajo rrugë e ngushtë e pashtruar sic ishte në nëtorin e 1943-shit. Nga banka muarëm siper nga vila e u kthyem në qënder të qytetit. Kaluam nga fusha e aviacionit, u kthyem, ndaluam tek furri i grekut, pas tijë ishte kinema “Gloria”dhe u drejtuam me pamje nga ku sot është biblioteka e qytetit. Pasi vlerësuam gjëndjen konkrete, nisa për në Ndroq Bedin me Hilmiun me porosi që forcat e Komandes së vëndit të N. Prefekturës të niseshin sa më parë për në Durrës, të njoftohej Kavaja dhe Shijaku për gjendjen e krijuar dhe të hynin sa më parë në Kavajë dhe Shijak”.
Piktori Karl Ludvig Prinz
Piktori Karl Ludvig ka lindur ne Austri në vitin 1875 dhe është ndarë nga jeta në vitin 1944. I talentuar si piktor dhe skenograf ai la sipas historiografeve nje seri pikturash me vlera të peisazheve me pyjet Vjeneze dhe zonat alpine të Tirolit të Jugut. Ai jetoi edhe në Gjermani nga viti 1894 deri në vitin 1898. Ai dekoroi Ministrinë e Brendshme dhe Muzeun e Qytetit të Vjenës. Përveç punës teatrore, ai ishte aktiv edhe si piktor për Muzeun e Ushtrisë Austriake, Muzeun e Qytetit të Vjenës si dhe ka vepra të ekpozuara në Galerinë Kombëtare Bullgare në Sofje. Karl Ludvig Prinz ishte një artist ushtarak, që ka uddhëtuaar udhëtuar me ushtrinë austriake në Mal të Zi Shqipëridhe Maqedoni. Një vepër e kësaj periudhe, me bojëra uji me titull: “Në burimet e shenjta të Dramës, Maqedoni 1918” është shitur nga shtëpia e ankandit Dorotheum, Vjenë, Austri më 19 mars 2002.
